Άγιοι και λαϊκή ευσέβεια

Μεγάλοι άγιοι του Ιουλίου και λαϊκές παραδόσεις

Με άλογα στο Μέτσοβο, στο πανηγύρι της αγίας Παρασκευής

Ως γνωστόν, η Ορθόδοξη Καθολική Εκκλησία εορτάζει περί τα τέλη του μηνός Ιουλίου δύο μεγάλους αγίους του εορτολογίου της με εξαιρετικά μεγάλη απήχηση στη λαϊκή συνείδηση και έκγλυφο αποτύπωμα στη λαϊκή ευσέβεια, το οποίο καταγράφει και ερμηνεύει η επιστήμη της λαογραφίας.

Στις 26 Ιουλίου τιμάται η μνήμη της αγίας Παρασκευής, ενώ την επομένη, 27^η του αυτού μηνός, τιμάται η μνήμη ενός εκ των ιαματικών Αναργύρων, του αγίου Παντελεήμονος. Με την αφορμή αυτή θα αναφερθούμε κατωτέρω διά βραχέων σε λαϊκά έθιμα που συνδέονται με την εορτή των αγίων. Οδηγός μας το σημαντικό ευσύνοπτο πόνημα του Γ. Α. Μέγα, Ἑλληνικές γιορτές και ἔθιμα τῆς λαϊκῆς λατρείας, Αθήνα (Βιβλιοπωλείο της Εστίας, ζ΄ έκδοση) 2012.

 

Σε κάποιες περιοχές του μείζονος Ελληνισμού η μνήμη της αγίας Παρασκευής τιμάται, όπως και του Προφήτη Ηλιού του Θεσβίτου, σε λαϊκές πανηγύρεις, οι οποίες κατακλείονται με συνεστίαση των πανηγυριστών στο προαύλιο της Εκκλησίας. Στην Αγχίαλο τελείται θυσία πετεινού κοντά στο αγίασμα της αγίας, έθιμο που θα πρέπει να αποτελεί επιβίωμα αρχαίας λατρείας. Μια άλλη μορφή ιδιαίτερης τιμής προς την αγία Παρασκευή, «ακραία» οπωσδήποτε και όχι αξιομίμητη αλλά παρά ταύτα απολύτως ενδεικτική των υπόγειων ρευμάτων της θρησκευτικής συνείδησης και του δυναμικού που μπορεί υπό περιστάσεις να εκλύσει, απαντά στο χωριό Βαθύ της μικρασιατικής Κυζίκου. Πρόκειται για την λεγόμενη «τρέλλα του Βαθυού», μια κατάσταση θεοληψίας, στην οποία περιέρχονται γυναίκες του ως άνω χωριού την ημέρα της εορτής:

«Πιάνονταν απ’ τις εικόνες στο τέμπλο και χτυπιώνταν στο κεφάλι, στο στήθος ξεμαλλιάρες κ’ έλεγαν: Σώσε μας αγία Παρασκευή. Ήμαρτον, σώσε μας! Έτσι τις έπιανεν η τρέλλα, έπαιρναν τις εικόνες και αρκουδώντας, σαν μικρά παιδιά, τριγύριζαν στο χωριό…».

Στις 27 Ιουλίου τιμάται η μνήμη του αγίου και ιαματικού Παντελεήμονος, ο οποίος εκτός από προστάτης των αρτοποιών θεωρείται παραδοσιακά ο αρωγός των αναπήρων (ποιος δεν έχει ακούσει ή δεν έχει χρησιμοποιήσει στον καθημερινό λόγο του την πασίγνωστη παροιμία «κουτσοί, στραβοί στον άγιο Παντελεήμονα»;). Συνήθως οι πιστοί προσφεύγουν στα αγιάσματα του αγίου, όπως στην Κίο, όπου οι οδυνώμενοι έπαιρναν «βάσταγμα» (δηλαδή αφιέρωμα) από την εικόνα του αγίου και το κρεμούσαν στο εικονοστάσι τους, όπου και το διατηρούσαν μέχρι την ίασή τους. Έπειτα έφτιαχναν ένα νέο παρόμοιο «βάσταγμα» και τα πήγαιναν και τα δύο στον ναό του αγίου.

Αν και ο σεβασμός μου προς τις λαϊκές παραδόσεις είναι δεδομένος και έχω πλήρη συνείδηση της επικουρίας που οι άγιοι της πίστης μας προσφέρουν, διά των πρεσβειών τους προς τον «μόνον ιατρόν των ψυχών και των σωμάτων ημών», στους εν πίστει προστρέχοντας στη χάρη τους, αισθάνομαι την ανάγκη να κλείσω με ένα σχόλιο: Τα τοπικά λαϊκά έθιμα όχι σπάνια απηχούν αρχαιότερες προχριστιανικές πρακτικές, συνήθως δε αποσκοπούν στο να κατευνάσουν την, κάποτε ακραία, ανασφάλεια ανθρώπων, κυρίως της υπαίθρου, άμεσα εκτεθειμένων λόγω των επιτηδευμάτων τους στις απροσδόκητες καιρικές μεταβολές ή φυσικές καταστροφές, που κατά πάγια έξη το συλλογικό φαντασιακό αποδίδει ασύνειδα στις απειλητικές διαθέσεις ενός σκοτεινού numinosum. 

(Το φαινόμενο εξάλλου είναι πανανθρώπινο: πρόχειρα θυμάμαι τις συγκλονιστικές σκηνές από την ιταλική ταινία του Ermano Olmi, Το δέντρο με τα τσόκαρα, όπου μια πάμφτωχη κτηνοτρόφο του ιταλικού βορρά, με τη βοήθεια νερού «διαβασμένου» από την ίδια στην Εκκλησιά του χωριού, προκαλεί την γιατρειά της μοναδικής αγελάδας από την οποία εξαρτιόταν η επιβίωση ολόκληρης της οικογένειάς της).

Άγιος Νικόλαος Αναπαυσάς, Μετέωρα

Παρά ταύτα, η Εκκλησία και ο λόγος των μεγάλων διδασκάλων της επιμένει να θυμίζει ότι «τιμή ἁγίου, μίμησις ἁγίου». Ο προσφορότερος τρόπος απόδοσης γνήσιας τιμής και προσήκοντος σεβασμού στους αγίους του Θεού είναι η θεοφιλής μίμηση της ζωής τους, ο αγώνας να διέλθουμε μέσω της ασκητικής νήψεως από τις μεθηλικιώσεις του Χριστού, την χάρη και δύναμη των οποίων λάβαμε με το άγιο Βάπτισμα και το Χρίσμα και διαρκώς ανανεώνουμε (ή οφείλουμε να ανανεώνουμε) διά της εν μετανοία και αγάπη προς τον πλησίον μετοχή στην ευχαριστιακή Τράπεζα κατά πρόγευση της εσχατολογικής θέας του «αρρήτου κάλλους» της Αγίας Τριάδος.

 Κάθε φορά που η Εκκλησία εορτάζει τη μνήμη ενός φίλου του Χριστού και εν Χριστώ ήδη κατά χάρη συμβασιλέα με την Αγία Τριάδα μας καλεί σε μυστική σύναρση του σταυρού του Χριστού, που ήδη μαρτυρικά σήκωσαν στον βίο τους οι δίκαιοι και φίλοι του Χριστού. Η τιμή των φίλων του Θεού (πρβλ. «ἐμοὶ δὲ λίαν ἐτιμἠθησαν οἱ φίλοι σου ὁ Θεός» Ψαλμ. 138, 17) είναι ένα από τα αναρίθμητα θεραπευτικά μέσα που η Εκκλησία, ως «κοινωνία θεώσεως», θέτει στη διάθεση των αρχαρίων ή μη εισέτι τελειωθέντων μελών της στην αργαλέα και δολιχή, αλλ’ εν ταυτώ δοξασμένη και θριαμβική πορεία τους προς την εν Χριστώ ανάσταση και τελείωση στην ανιδιοτελή αγάπη, «ἥτις ἔξω βάλλει τὸν φόβον» (Α΄ Ιωάν 4, 18), επομένως και τη δουλεία στη φθορά, τον θάνατο, την εξουσία του «κόσμου» και των «στοιχείων» του).

Ταῖς τῶν ἁγίων σου πρεσβείαις Χριστέ ὁ Θεός, σῶσον τὰς ψυχὰς ἡμῶν!