Βιβλία για τον Άθω Γ΄

Σχολιασμένη βιβλιογραφία κατ' επιλογήν. Μέρος Γ΄

Διονυσία Παπαχρυσάνθου, Ὁ ἀθωνικὸς μοναχισμός. Ἀρχὲς καὶ ὀργάνωση (ἑλληνική ἔκδοση βελτιωμένη και ἐπαυξημένη), Αθήνα 1992.

 

 Με το πόνημα της Δ. Παπαχρυσάνθου εγγραφόμαστε στην τροχιά μιας σύγχρονης υψηλών επιστημονικών προδιαγραφών μελέτης για τον Άθωνα, η οποία έχει το προνόμιο να εκμεταλλεύεται τα βυζαντινά Αρχεία του Πρωτάτου, τα οποία άρχισαν εδώ και μερικές δεκαετίες να εκδίδονται στη Γαλλία, όπως και τα αρχεία άλλων ιερών Μονών, στο πλαίσιο της μνημειώδους πια σειράς: Archives de l’Athos, την οποία επιμελήθηκαν κορυφαίοι βυζαντινολόγοι, όπως ο Π. Λεμέρλ, ο Ν. Σβορώνος κ.ά.

Όπως καθίσταται πρόδηλο ήδη από τον υπότιτλο του συγγράμματος, η συγγραφέας εστιάζει τον ερευνητικό της φακό στις απαρχές της εμφάνισης και οργάνωσης του μοναχισμού στον Άθω και εκτείνει τη μελέτη της μέχρι το τέλος της βυζαντινής περιόδου. Η ελληνική έκδοση, που παρουσιάζεται εδώ, είναι επηυξημένη εκδοχή γαλλικής μελέτης της συγγραφέως, δημοσιευμένης το 1975.

 

 

Όπως η ίδια σημειώνει στον πρόλογό της, το πρώτο μέρος του γαλλικού πρωτοτύπου πραγματευόταν την ίδρυση του μοναστικού κέντρου στο Άγιον Όρος και την εξέλιξή του μέχρι τις αρχές του 11^ου αιώνα, ενώ το δεύτερο και τελευταίο ήταν αφιερωμένο στην οργάνωση και λειτουργία του κέντρου από την αρχή ως το τέλος της βυζαντινής περιόδου. Η ελληνική απόδοση εμπλουτίστηκε βιβλιογραφικά και υπέστη αλλαγές και διορθώσεις, τις οποίες επέβαλε η στο μεταξύ έκδοση δέκα νέων τόμων της σειράς των Αρχείων του Άθω, που προαναφέραμε.

Πέραν της εκμετάλλευσης των αθωνικών αρχείων η Παπαχρυσάνθου επωφελήθηκε ιδιαιτέρως από την δαψιλή χρήση και μεθοδική ανάλυση αγιολογικών πηγών, γεγονός που της επέτρεψε να παρουσιάσει το ρόλο που διεδραμάτισαν στην ανάπτυξη του αθωνικού μοναχισμού σημαντικές προσωπικότητες, όπως οι όσιοι Πέτρος ο Αθωνίτης και Ευθύμιος ο Νέος (9^ος αιώνας), καθώς και οι μαθητές του Ευθυμίου, και του οσίου Αθανασίου του Αθωνίτου (10ος αιώνας). Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε ακόμα η συγγραφέας στα αυτοκρατορικά προνόμια που παραχωρήθηκαν στην αθωνική κοινότητα, στις αναχωρητικές ομάδες και στα μεγάλα μοναστήρια, κυρίως του 10^ου αιώνα, στα καταστατικά του Άθω της βυζαντινής περιόδου (Τζιμισκή, Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου και Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου), καθώς και στην κεντρική οργάνωση του Άθω και τη λειτουργία του Πρώτου. Το πόνημα κατακλείεται με καταλόγους αξιωματούχων (πρώτου, οικονόμων, επιτηρητών εκκλησιαρχών και δικαίων).

Είναι καταφανές ότι ο Αθωνικός ο μοναχισμός της Δ. Παπαχρυσάνθου είναι ένα πολυτιμότατο εργαλείο για κάθε σοβαρά ενδιατρίβοντα στη μελέτη των σχετικών επιστημονικών προβλημάτων· αναμφιβόλως είναι και θα παραμείνει για πολλές δεκαετίες μελέτη αναφοράς και μπούσουλας ασφαλής για τις νέες γενιές των ειδικών ερευνητών.  

 

Δωροθέου Μοναχού, Τὸ Ἅγιον Ὄρος. Μύηση στὴν ἱστορία καὶ τὴ ζωή του (Ἔπαινος Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν), τόμοι 2, Κατερίνη χ. χ.

 

 Επιτρέποντας στον εαυτό μου την έκφραση μιας καθαρά υποκειμενικής αρέσκειας εκμυστηρεύομαι ότι το δίτομο αυτό πόνημα είναι το αγαπημένο μου βοήθημα για το Άγιον Όρος, μολονότι δεν πληροί τις προδιαγραφές ακαδημαϊκής εγκυρότητας του προηγουμένου. Λέγοντας αυτό δεν υπαινίσσομαι κάποια ουσιώδη υστέρηση, αλλά απλώς επισημαίνω τον πρωταρχικά εκλαϊκευτικό χαρακτήρα του σε σύγκριση με την προηγούμενη αυστηρώς ακαδημαϊκή μελέτη.

Ο πρώτος τόμος του συγγράμματος αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο μέρος είναι αφιερωμένο στην γενική ιστορία του Αγιωνύμου Όρους και υποδιαιρείται σε 28 ενότητες, κάθε μια εκ των οποίων είναι αφιερωμένη σε μια επί μέρους φάση της ιστορικής διαδρομής του ή ένα ειδικό ζήτημα. Ξεχωρίζω τις πολύ ενδιαφέρουσες αναφορές στις πρωτοχριστιανικές μαρτυρίες και την πρώτη εμφάνιση του μοναχισμού στον Άθω, την ίδρυση της Μ. Λαύρας, την ακμή του 11^ου αιώνα, την Λατινοκρατία, τον Ησυχασμό, την περίοδο της τουρκοκρατίας, αλλά και τις ειδικότερες αναφορές στους Κολλυβάδες, τον Πατροκοσμά, την Αθωνιάδα Σχολή, τις διάφορες εθνότητες από τις οποίες προέρχονταν οι μοναχοί, την περίφημη έριδα για το θείο όνομα (που συντάραξε κυρίως τους Ρώσους του Όρους στις αρχές του 20^ου αιώνα), καθώς και το ακανθώδες ζήτημα του πανσλαβισμού στο Όρος.

Το δεύτερο μέρος είναι αφιερωμένο στην ειδική ιστορία των ιερών Μονών. Ο συγγραφέας φέρνει με λόγο απλό, εύστοχο, άνετα ρέοντα και βέβαια βιωματικό τον αναγνώστη του αφ' ενός σε επαφή με τα κυριότερα πρόσωπα και γεγονότα που συνδέονται με την ίδρυση και το ταξίδι στο χρόνο κάθε ιεράς Μονής, αφ’ ετέρου δε δίνει ιδιαίτερη έμφαση  στις θαυματουργές εικόνες και τα πανίερα κειμήλια της Υπεραγίας Θεοτόκου (Αγία Ζώνη στο Βατοπέδι, αλλά και Ελαιοβρύτις, Κτητόρισσα, Εσφαγμένη, Παραμυθία στην ίδια Μονή, Πορταΐτισσα της Ιβήρων, Ελεούσα της ρωσικής Σκήτης του Αγίου Ανδρέα, Γερόντισσα της Παντοκράτορος, η του Ακαθίστου, η Παπαδική και η Τριχερούσα της Χιλιανδαρίου κ. ά.), τα αναρίθμητα παρεκκλήσια, τις Σκήτες, τα έργα τέχνης (όπως οι αγιογραφίες του Τζώρτζη και του Ευφρόσυνου στην Διονυσίου, του Θεοφάνους του Κρητός και του υιού του Συμεών στην Σταυρονικήτα κ. ά.), τις βιβλιοθήκες και τα ανεκτίμητης αξίας κειμήλια που φυλάσσονται στον Άθω, όπως ο περίφημος «Ίασπις», ποτήρι («δέπας» θα λέγαμε στην γλώσσα του Ομήρου) κατασκευασμένο από συνθετικό κράμμα πολυτίμων λίθων και μετάλλων, το οποίο δώρισε ο αυτοκράτωρ Μανουήλ Β΄ ο Παλαιολόγος ή ο δεσπότης του Μυστρά Μανουήλ Καντακουζηνός, και έχει την ιδιότητα να μετατρέπει σε μια νύχτα το νερό που θα του βάλουν σε γαλάκτωμα κατάλληλο για την αντιμετώπιση δαγκώματος ερπετών, το λεπτογραμμένο χειρόγραφο, το λεγόμενο του «Καλυβίτου» της Παντοκράτορος (μια μικρή εγκυκλοπαίδεια της εποχής, όπου εκτός από την Καινή Διαθήκη ή το Ψαλτήρι συναντά κανείς ακόμα και 152 ιατρικές συνταγές) κ. ά.

 

 

Το τρίτο μέρος επιγράφεται «τα Κεφάλαια» και πραγματεύεται πτυχές του πολιτισμού του Άθωνα, όπως η αγιογραφίες των Μονών, τα χειρόγραφα, αλλά και τις σχέσεις του Αγίου Όρους με τους βυζαντινούς αυτοκράτορες και το Οικουμενικό Πατριαρχείο· περαιτέρω θίγει ποικίλα θέματα που αφορούν ευρύτερα την ορθόδοξη μοναστική πνευματικότητα, όπως οι ακολουθίες της κουράς και της εκκλησιαστικής κήδευσης μοναχού, η υπακοή και η προσευχή –Προσωπική άποψη: Το μέρος αυτό θα μπορούσε να αποκληθεί: Αθωνικά και μοναστικά σύμμεικτα (Miscellanea).

Ο δεύτερος τόμος του συγγράμματος περιέχει ένα πολύ ενδιαφέρον γλωσσάρι, όπου ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να οικειωθεί με την ειδική μοναχική «ορολογία» και, με τον τρόπο αυτό, να αποκτήσει μια περισσότερο βιωματική σχέση με τον Άθω και τα ατελείωτα μυστικά του! Τέλος ο τόμος κατακλείεται με παραπομπές στο πηγαίο υλικό, αλλά και δευτερεύουσα βιβλιογραφία, οι οποίες και τεκμηριώνουν τις κεντρικές θέσεις, ιστορικές αναφορές και αναπτύξεις του πρώτου τόμου.

 

Νέα Ἑστία. Ἀφιέρωμα στὸ Ἁγιο Ὄρος (τεῦχος 875), Χριστούγεννα 1963.

 Αφιερωματικός τόμος του γνωστού φιλολογικού περιοδικού με αφορμή την συμπλήρωση χιλίων ετών από την ίδρυση της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λάυρας. Ως εκ της φύσεως του περιοδικού στον τόμο συγκεντρώνονται ελάχιστες συμβολές θεολόγων (Αμ. Αλιβιζάτος, Ν. Λούβαρις)· όμως τούτο ουδόλως απομειώνει την αξία του, αφού η πληθύς των έγκριτων φιλολόγων, φιλοσόφων και τεχνοκριτών, που ένωσε της δυνάμεις της προς δημιουργία του, καθώς και η ανθολόγηση κειμένων μεγάλων λογοτεχνών σχετικά με τον Άθω (ανάμεσά τους οι Αλ. Παπαδιαμάντης, Νικ. Καζαντζάκης, Κ. Ουράνης, Τ. Κ. Παπατσώνης κ.ά.) προσδίδουν στο τεύχος ένα ιδιάζον στίγμα που του εξασφαλίζει, το δίχως άλλο, μοναδική θέση στη σχετική βιβλιογραφία.

Οι συμβολές αφορούν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων ξεκινώντας από την ιστορία και τους θρύλους σχετικά με τον Άθω και φτάνοντας στην αποτίμηση της πνευματικής σπουδαιότητάς του για τον σύγχρονο κόσμο, καθώς και την αναφορά στους αρίφνητους καλλιτεχνικούς και θρησκευτικούς θησαυρούς που διαφυλάσσει η «κιβωτός της Ορθοδοξίας». Εδώ θα ξεχωρίσω την κλασική πλέον μελέτη του Ά. Αγγέλου για την Αθωνιάδα Σχολή, τα κείμενα του Α. Ξυγγόπουλου για τον Μανουήλ Πανσέληνο και τον Διονύσιο τον εκ Φουρνά, το μελέτημα του Μ. Χατζιδάκη για τον Θεοφάνη Στρελίτζα, καθώς και τις συμβολές των Θ. Ξύδη και Λ. Πολίτη για τους αθωνικούς υμνογραφικούς κώδικες και τα χειρόγραφα των αγιορειτικών Μονών αντίστοιχα.