Βυζάντιο: Σχολιασμένη βιβλιογραφία Β΄

J. Haldon, Βυζάντιο. Μια Ιστορία (ελλ. μετάφραση Σ. Σφυρόερα), Αθήνα 2007.

Ο συγγραφέας του εν λόγω μελετήματος ανήκει στους σημαντικότερους σύγχρονους Βρετανούς βυζαντινολόγους. Καθηγητής της Βυζαντινής Ιστορίας και διευθυντής του κέντρου βυζαντινών, οθωμανικών και νεοελληνικών σπουδών του Παν/μίου του Μπέρμινχαμ έχει να επιδείξει ένα αξιόλογο ερευνητικό αμητό στο πεδίο της στρατιωτικής και κοινωνικής ιστορίας του Βυζαντίου, εμπλούτισε δε τη διεθνή βιβλιογραφία με μια σημαντική μονογραφία για τον βυζαντινό 7^ο αιώνα. Το βιβλίο του Βυζάντιο, Μία Ιστορία, που παρουσιάζω εδώ, ξεκινά με μια σύντομη αλλά περιεκτική παρουσίαση της ιστορικής πορείας της αυτοκρατορίας από τις αρχές του 4^ου αιώνα μέχρι το τέλος (1453).

Ιδιάζον χαρακτηριστικό εν προκειμένω είναι το γεγονός ότι ο Χαλντόν, σε αντίθεση με τη συνήθη τριμερή διαίρεση της βυζαντινής ιστορίας, παρουσιάζει την ιστορική ύλη κατανεμημένη σε δύο μεγάλες περιόδους: Η πρώτη περίοδος ξεκινά περί το 300 μ.Χ., ολοκληρώνεται μέχρι τα μέσα περίπου του 8^ου αιώνα και κατανοείται ως μια μεταβατική εποχή μεταξύ της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου και της αποκρυστάλλωσης των par excellence βυζαντινών συντεταγμένων. Η δεύτερη περίοδος εκτείνεται μεταξύ του δευτέρου ημίσεος του 8^ου και του πρώτου ημίσεος του 15^ου αιώνα και αποτελεί αυτό που ο Χαλντόν αποκαλεί «μεσαιωνική αυτοκρατορία».

Την ιστορική έκθεση ακολουθεί ένα εκτεταμένο δεύτερο μέρος, του οποίου οι επί μέρους έξι θεματικές ενότητες συνιστούν μια εποπτική παρουσίαση του δημόσιου και ιδιωτικού βίου των ανατολικών Ρωμαίων, καθώς και του πολιτισμού της αυτοκρατορίας τους. 

Η πρώτη ενότητα είναι αφιερωμένη σε μια πτυχή της έρευνας η οποία  εσχάτως ελκύει ολοένα και περισσότερο το ενδιαφέρον των ερευνητών (με πρωτοποριακή εδώ την συμβολή του Γιοχάνες Κόντερ): την ανθρωπογεωγραφία, το γεωφυσικό ανάγλυφο, το κλίμα, τις επικοινωνίες, και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές του κράτους.

Η δεύτερη ενότητα αφορά όψεις της οργάνωσης και λειτουργίας του βυζαντινού κράτους· στα όρια της εγγράφονται η "δυαδική φύση της εξουσίας", η ταχυδρομική υπηρεσία, τα δημοσιονομικά, το φορολογικό σύστημα, ο θεσμός της «πρόνοιας» (αυτό που απρόσφορα έχει αποκληθεί ως το βυζαντινό αντίστοιχο του δυτικού φέουδου), καθώς και η πολεμική μηχανή.

Η τρίτη ενότητα είναι αφιερωμένη στη ζωή στις πόλεις και την ύπαιθρο με ιδιαίτερη αναφορά στη μετάβαση από την πόλη της ύστερης αρχαιότητας στο μεσαιωνικό κάστρο.

Η τέταρτη ενότητα αντιπροσωπεύει μια ακτινογραφία της βυζαντινής κοινωνικής δομής στα όρια ενός εγχειρήματος καταγραφής των όρων πολιτιστικής μεταβολής υπό τους οποίους εξελίχθηκαν και αναδύθηκαν στο προσκήνιο οι νέες κοινωνικές ομαδώσεις και στρώματα.

Η πέμπτη ενότητα συνθεωρεί την Εκκλησία και τις σχέσεις της προς το κράτος, ενώ στην έκτη και τελευταία θίγονται καίριες πτυχές αυτού που θα ο συγγραφέας αποκαλεί βυζαντινή ταυτότητα, όπως τα πρότυπα εξουσίας, η αυτοσυνειδησία και αντιμετώπιση των ξένων, η γλώσσα και η γραμματεία, οι εικαστικές τέχνες, η σχέση μυστικής θεολογίας και φιλοσοφίας.

Γενικά θα έλεγα ότι το βιβλίο διακρίνεται από την τυπική για τον Χαλντόν πυκνή γραφή του, δεδομένο που επιτρέπει την επόπτευση ενός μεγάλου φάσματος ζητημάτων αλλά ταυτόχρονα απαιτεί την εγρήγορση του αναγνώστη. Μερικά από τα θέματα που απασχολούν την βυζαντινολογική επιστήμη από καιρό εκτίθενται με τον τρόπο αυτό.

Ως παραδείγματα θα μπορούσαν να αναφερθούν η θέση της βυζαντινής κοινότητας «χωρίου», η οποία από τον 8^ο αιώνα και εντεύθεν αναδεικνύεται σε θεμελιώδη φορολογική μονάδα του κράτους την ίδια περίοδο που η «πόλις» παραμερίζεται στη σχετική διαδικασία σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο συγγραφέας να θεωρεί απολύτως δικαιολογημένο τον ισχυρισμό ότι από την εν λόγω εποχή και έπειτα η η αυτοκρατορία μπορεί να περιγραφεί ως ένας «τάπητας τοπικών οικονομιών χωρίων». Περαιτέρω, η πραγμάτευση του ζητήματος της «πρόνοιας», ενός θεσμού, που διαμορφώθηκε τον 12^ο αιώνα, και αποτέλεσε τρόπο εκμετάλλευσης πόρων από ιδιώτες στους οποίους παραχωρείτο ως προσωπικό προνόμιο από το κράτος (δηλ. τον αυτοκράτορα) το δικαίωμα είσπραξης μέρους ή του συνόλου των φορολογικών εσόδων από αυτοκρατορικά κτήματα ή άλλες δημόσιες εκτάσεις έναντι της υποχρέωσης παροχής στρατιωτικής υπηρεσίας προς την αυτοκρατορία.  Κατά τον Χαλντόν, επρόκειτο για έναν απολύτως καινούργιο θεσμό, ο οποίος σηματοδότησε την μετάβαση από μια μορφή απόλυτης εξουσίας σε μια περισσότερο έμμεση. Εν τούτοις επισημαίνει ότι η «προνοιακή» παραχώρηση αφορούσε αρχικώς μόνον τα μέλη της δυναστείας των Κομνηνών (παρά την ελευθεριότερη πολιτική του Μανουήλ Κομνηνού), για να προσλάβει ευρύτερες διαστάσεις μόνον μετά την λατινική κατοχή, οπότε και διείσδυσαν σε αρκετές περιοχές της αυτοκρατορίας στοιχεία της δυτικής φεουδαρχίας.