Το Βουκουρέστι των Ελλήνων

Μια σύντομη αναφορά στο ελληνικό αποτύπωμα της ρουμανικής πρωτεύουσας

Με αφορμή το 3^ο Συνέδριο Νεοελληνιστών Βαλκανικών χωρών που διεξήχθη πριν από λίγες ημέρες στο Βουκουρέστι (βλ. παλαιότερη ανάρτηση) βρέθηκα στην ρουμανική πρωτεύουσα μετά της συζύγου μου Μαρίας. Στην παρούσα ανάρτηση επισκοπώ -άκρως συνοπτικά και αναπόφευκτα ελλειμματικά- την ελληνική παρουσία στην πρωτεύουσα της Βλαχίας και καταγράφω κάποια από τα επιβιώματα ελληνικότητας, όπως τα ψηλάφησα προσωπικά κατά την πρόσφατη επίσκεψή μου.

Ευθύς εξ αρχής θυμίζω ότι το Βουκουρέστι ως πρωτεύουσα της Βλαχίας και το Ιάσιο ως πρωτεύουσα της Μολδοβλαχίας (των παραδουνάβιων ηγεμονιών που απολάμβαναν μια σχετική αυτονομία, μολονότι τελούσαν υπό την κυριαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας) αποτέλεσαν έδρα των διάσημων (όσο και διαβόητων) Φαναριωτών ηγεμόνων.


Οι δύο φαναριωτικές αυλές αναδείχθηκαν σε εστία αναβίωσης και καλλιέργειας του βυζαντινού αυλικού τελετουργικού αλλά και ζωηρού ενδιαφέροντος για τα γράμματα και τα εκ της εσπερίας προερχόμενα πνευματικά ρεύματα. Με τον τρόπο αυτό διαμόρφωσαν ένα εργαστήρι «πολιτισμικού», θα έλεγα, συγκρητισμού, στο οποίο σφυρηλατήθηκε ένα ίσως εξωτικό αλλά οπωσδήποτε γοητευτικό αμάλγαμα εσπέριων και ρωμαίικων στοιχείων. Η πολιτικοοικονομική επομένως κυριαρχία των Φαναριωτών στις δακικές χώρες, παρότι άκρως εύθραυστη καθότι τελούσα υπό την δαμόκλειο σπάθη της τουρκικής υψηλής εποπτείας, συνοδεύτηκε από την επιβεβαίωση της πολιτιστικής ηγεμονίας του ελληνισμού, με αποτέλεσμα οι Ρουμάνοι να θυμούνται την εν λόγω περίοδο ως "Ελληνοκρατία" (αν και όχι πάντα, είναι αλήθεια, με την καλύτερη διάθεση…).

Ο άγιος Νήφων και ο βοεβόδας Νεάγκοε Μπάσαραμπ

Όμως η διείσδυση Ελλήνων λογίων και, μέσω αυτών, του ελληνικού πολιτισμού στις παραδουνάβιες ηγεμονίες είχε εγκαινιασθεί αιώνες πριν από την έναρξη της φαναριωτικής κυριαρχίας στην περιοχή. Μια σειρά από Βλάχους βοεβόδες (ηγεμόνες) είχε ήδη από τον 16^ο και 17^ο αιώνα συμβάλει ποικιλοτρόπως στην καλλιέργεια ενός, ας το πούμε, ελληνοβυζαντινού κλίματος. Θυμάμαι πρόχειρα εδώ την παρουσία του Μεσσήνιου αγίου Νήφωνα, ο οποίος διετέλεσε δύο φορές πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως στην καμπή μεταξύ του 15^ου και του 16^ου αιώνα. Ο άγιος ανταποκρινόμενος σε πρόσκληση του Βλάχου ηγεμόνα Ράντουλ μετέβη στην περιοχή και με την εμπνευσμένη δράση του συνέβαλε τα μέγιστα στην ανασυγκρότηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά και  καθοδήγησε τον ηγεμόνα έτσι ώστε να διαμορφώσει την αυλή του κατά το πρότυπο των βυζαντινών αυτοκρατορικών παραδόσεων. Δίκαια ονομάστηκε «φωτιστής της Βλαχίας».

Θα θυμηθώ ακόμα την συνεργασία του Έλληνα μητροπολίτη Τυρνόβου Διονυσίου με τον Βλάχο ηγεμόνα Μιχαήλ τον Γενναίο (16^ος-17^ος αιώνες), ο οποίος είχε ξυπνήσει στους σκλάβους την ελπίδα της ελευθερίας χάρη στις θεαματικές νίκες που είχε καταγάγει κατά των Οθωμανών πριν φύγει πρόωρα από αυτή τη ζωή. Ακόμη ο Βασίλε Λούπου στη Μολδοβλαχία (πρώτο μισό του 17^ου αιώνα) θα διατάξει να γίνονται δεκτοί οι Έλληνες μοναχοί στα μεγάλα μοναστήρια και να διδάσκουν τα παιδιά των βογιάρων την ελληνική φιλολογία! Στη σχολή που θα ιδρύσει στο Ιάσιο θα διδάξουν Έλληνες λόγιοι. Στην ίδια πόλη θα διδάξει και πολυμαθέστατος κρητικός Ιερεμίας Κακαβέλας, δάσκαλος του μεγάλου βλάχου ελληνιστή πρίγκιπα Δημητρίου Καντεμίρ.

Προ πάντων όμως θα μνησθώ ευφήμως της ιδρύσεως της Ακαδημίας του Βουκουρεστίου στην Ιερά Μονή του αγίου Σάββα από τον ελληνορουμάνο Σερμπάν Καντακουζηνό (το 1679). Λίγα χρόνια αργότερα, το 1690, ο Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου αναδιοργανώνει το ελληνικό τυπογραφείο του Βουκουρεστίου. Εδώ, μεταξύ των πρώτων, θα τυπωθούν θεολογικά πονήματα των Μελετίου Συρίγου, αλλά και του διάσημου πατριάρχη Ιεροσολύμων Δοσιθέου (Σκαρπέτη), του ακάματου αυτού συγγραφέα αλλά και υπερασπιστή των δικαιωμάτων του Ελληνισμού στα ιερά προσκυνήματα της Αγίας Γης. 

Είναι στην αυθεντική ακαδημία του Βουκουρεστίου αλλά και την αντίστοιχη του Ιασίου όπου ένα πλήθος διακεκριμένων Ελλήνων λογίων της Τουρκοκρατίας, φορέων και πρωτεργατών της πνευματικής αναγέννησης του ελληνικού έθνους αλλά και των λοιπών βαλκανικών λαών, θα διδάξει και θα συγγράψει πληθώρα διδακτικών συγγραμμάτων αφήνοντας ανεξίτηλο αποτύπωμα παιδείας σε Βλαχία, Μολδοβλαχία ακόμα και στην Τρανσιλβανία.  Αρκούμαι εδώ στην αναφορά μερικών μόνον ονομάτων για το Βουκουρέστι, όπως αυτών των Σεβαστού Κυμινίτη, Παναγιώτη Σινωπέως, Νεοφύτου Καυσοκαλυβίτη, Μανασή Ηλιάδη, Λάμπρου Φωτιάδη, Δημητρίου Καταρτζή, αλλά και στην αυτονόητα επιβαλλόμενη παραπομπή κάθε ενδιαφερόμενου για μελέτη στο σύγγραμμα αναφοράς της Καμαριάνο Τσιοράν (A. Camariano-Cioran, Les Academies princieres de Bucarest et de Jassy et leur professeurs, Thessaloniki 1974).

Παράλληλα επιφανείς Έλληνες έμποροι θα δράσουν στις παρίστριες Ηγεμονίες. Αναφέρω εδώ τους εθνικούς ευεργέτες Κωνσταντίνο και Ευάγγελο Ζάππα, που κατάγονταν από το Λάμποβο της Ηπείρου, δραστηριοποιήθηκαν στο Βουκουρέστι και δημιούργησαν τεράστια περιουσία, μέρος της οποίας κληροδοτήθηκε στο Ελληνικό Δημόσιο.

Ερχόμαστε στο σήμερα…

Από τις 16-17 Οκτωβρίου 100 περίπου Νεοελληνιστές έκαναν «κατάληψη» στο κέντρο του Βουκουρεστίου. Στο συνέδριό τους, που διεξήχθη στις αίθουσες της φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της πόλης η Ελλάδα και ο νεότερος πολιτισμός της (1453-2005) είχαν την τιμητική τους. Ανάμεσά στους συνέδρους και εγώ μετά της συζύγου μου. Ξεκλέβοντας χρόνο από τις συνεδριάσεις, αλλά και εκμεταλλευόμενοι και μία ολόκληρη ημέρα μετά το πέρας του Συνεδρίου αναζητήσαμε στην πόλη τα ίχνη της ελληνικής παρουσίας.



Νικόλαος Μαυροκορδάτος. Ι. Ναός Σταυροπόλεως

Πρώτος σταθμός: Ο Ιερός Ναός Σταυροπόλεως αφιερωμένος στους Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ. Ένας μικρός αλλά αριστουργηματικός ευκτήριος οίκος, αληθινό κομψοτέχνημα, που εθεμελίωσε το 1726 ο ιερομόναχος από την Πωγωνιανή της Ηπείρου Ιωαννίκιος Στρατονικέας. Επειδή ο κτήτωρ αναδείχθηκε εν συνεχεία σε επίσκοπο Σταυροπόλεως και έξαρχο Καρίας, ο Ναός πέρασε στην ιστορία με αυτήν ακριβώς την προσωνυμία.

Δεύτερος σταθμός: Ο ελληνικός Ιερός Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου δίπλα από την ελληνική πρεσβεία στο Βουκουρέστι. Πρόκειται για τον Ναό που εξυπηρετεί τις ποιμαντικές ανάγκες της ελληνικής πρεσβευτικής αποστολής στη ρουμανική πρωτεύουσα αλλά και της ολιγοπληθούς πλέον ομάδας των ομογενών μας εκεί. Εντυπωσιάζει ιδιαίτερα, επειδή εξωτερικώς ομοιάζει με αρχαιοελληνικό οικοδόμημα. Κτίσθηκε το 1899 με δαπάνη του «φιλογενούς» Κεφαλλονίτη  Παναγή Χαροκόπου (μετά την αποχώρηση των Τούρκων από τη Θεσσαλία το 1880 αγόρασε μεγάλο μέρος των παλαιών τουρκικών τσιφλικιών και αναδείχθηκε σε έναν από τους γνωστότερους γαιοκτήμονες  της περιοχής).

Ελληνικός ναός του Ευαγγελισμού - πρόσοψη

Ελληνικός ναός του Ευαγγελισμού - βόρεια όψη

Τρίτος σταθμός: Το περίφημο Αθήναιον. Πρόκειται για την θεαματική όσο και περίτεχνη (τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά) αίθουσα συναυλιών της ρουμανικής πρωτεύουσας. Είναι η έδρα της φιλαρμονικής ορχήστρας «Ενέσκου» και αποτελεί ένα από τα αρχιτεκτονικά κοσμήματα της πόλης.

Στο Ρωμαϊκό Αθήναιον. Λίγο πριν αρχίσει η συναυλία

Λεπτομέρεια από την οροφή

Τέταρτος σταθμός: Το Μουσείο Ενέσκου. Πρόκειται για το περικαλλές αρχοντικό που είναι γνωστό ως «παλάτι των Καντακουζηνών» και κτίστηκε σε στιλ art nouveau μεταξύ των ετών 1901-1903 από τον Γκεόρκγε Γκριγκόρε Καντακουζηνό, που διετέλεσε δήμαρχος Βουκουρεστίου, αλλά και πρωθυπουργός της Ρουμανίας. Μετά τον θάνατό του η σύζυγός του Μαρούτσα παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο τον μεγάλο Ρουμάνο μουσικοσυνθέτη Ζωρζ Ενέσκου. Αφού απεβίωσε και ο Ενέσκου η Μαρούτσα μετέτρεψε το αρχοντικό της σε μουσείο στη μνήμη του δεύτερου συζύγου της.

Μουσείο Ενέσκου

Να σημειώσω, παρεμπιπτόντως, ότι απόγονοι της βυζαντινής αριστοκρατικής οικογένειας των Καντακουζηνών ζουν ακόμα και σήμερα στο Βουκουρέστι και στο Αράντ, καθώς και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Κάθε δύο χρόνια μέλη των διάσπαρτων αυτών ανά την οικουμένη οικογενειών δίνουν ραντεβού σε μια διαφορετική πόλη. Το αν θυμούνται ή όχι την ρωμαίικη καταγωγή τους δεν το γνωρίζω και ίσως δεν έχει σημασία· μένει εντούτοις ένα όνομα, μεγάλο και αριστοκρατικό, ως κωδικός μνήμης ασύλου. 

Κι ωστόσο κάτι με σπρώχνει να κλείσω τούτο το σύντομο σημείωμα με τους καβαφικούς στίχους: «εἴμεθα Ἕλληνες κ’ ἐμεῖς -τί άλλο είμεθα;- … ἀλλὰ μὲ ἀγάπες καὶ συγκινήσεις / ποὺ κάποτε ξενίζουν τὸν Ἑλληνισμό»… 



Μπροστά στον Ι. Ναό Σταυροπόλεως

Στιγμιότυπο από το Συνέδριο

Άποψη του βιβλιοπωλείου Καρουσέλ.
Ανήκει σε Έλληνα επιχειρηματία