Μεγάλοι δογματικοί θεολόγοι Β΄

π. Γεώργιος Βασίλιεβιτς Φλωρόφσκι (1893-1979): Ο θεολόγος της Παραδόσεως

π. Γεώργιος Φλωρόφσκι

Συνεχίζω σήμερα τη σειρά αναρτήσεων που είναι αφιερωμένες σε εμβληματικές προσωπικότητες της ορθόδοξης δογματικής θεολογίας του 20^ου αιώνα. Μετά τον Βλ. Λόσκι έρχομαι στον πρωτεργάτη της "νεοπατερικής σύνθεσης" π. Γεώργιο Φλωρόφσκι, του οποίου επισκοπώ διά βραχέων τον βίο, τη σκέψη και κάποια από τα σημαντικότερα έργα. Οι ενδιαφερόμενοι για ενδελεχέστερη μελέτη καλό θα ήταν να προστρέξουν σε ειδικές μονογραφίες για τον π. Γεώργιο, όπως οι ακόλουθες: A. Blane (επιμ.), Georges Florovsky. Russian Intellectual - Orthodox Churchman και Lewis Shaw, Georges Florovsky's Model of Orthodox Ecclesiology.

Ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκι γεννήθηκε το 1893 στην Οδησσό, τη ρωσική πόλη της Κριμαίας με το έντονο ελληνικό χρώμα, ως το τέταρτο παιδί του ιερέως Βασιλείου. Λίγο μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων εγκαταλείπει τη Ρωσία και εγκαθίσταται στην Πράγα (1922-1926), όπου και διδάσκει φιλοσοφία. Στη συνέχεια θα προσκληθεί να αναλάβει την έδρα της Πατρολογίας στο θεολογικό ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου στο Παρίσι.

Φλωρόφσκι, Λόσκι, Μπουλγκάκοφ

Στο Παρίσι θα αντεπεξέλθει με δριμύτητα, όπως άλλωστε και ο Βλ. Λόσκι, εναντίον της «σοφιολογικής» διδασκαλίας του ορθοδόξου θεολογούντος φιλοσόφου π. Σεργίου Μπουλγκάκοφ. Εύχυμος καρπός αυτής της αντιπαράθεσης υπήρξε το βιβλίο του, Σταθμοί της ρωσικής θεολογίας, στο οποίο θα επισκοπήσει με εμβρίθεια και θαυμαστή άνεση στη χρήση του υλικού του τη ρωσική θεολογία μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα καταδεικνύοντας την οδυνηρή παγίδευση της ορθόδοξης θεολογικής παιδείας στην δυτική παράδοση (θα μιλήσει εν προκειμένω για «βαβυλώνια αιχμαλωσία» και «ψευδομόρφωση») αλλά και προβάλλοντας, σε αντιστικτική αντήχηση προς αυτήν, την γνήσια αγιοπατερική παράδοση, όπως βιώθηκε από μορφές όπως ο όσιος Σεραφείμ του Σαρόφ, ο άγιος Ιωάννης της Κροστάνδης, αλλά και ο άγιος Φιλάρετος Μόσχας.

Να σημειώσω ότι το 1936 ο π. Γεώργιος συμμετείχε στο Α΄ Συνέδριο Ορθοδόξου Θεολογίας που διεξήχθη στην Αθήνα, όπου και ξεχώρισε χάρη στη ρωμαλέα πατερική σκέψη του και άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά του στην ιστορία απευθύνοντας το περίφημο εκείνο κάλεσμα επιστροφής της ακαδημαϊκής μας θεολογίας στους αγίους Πατέρες.

Από το 1948 ζει στις ΗΠΑ, όπου και εργάζεται ως καθηγητής και κοσμήτωρ της θεολογικής Σχολής του Αγίου Βλαδιμήρου, ενώ παράλληλα διδάσκει και στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Από το 1956 μέχρι το 1964 θα διδάξει Εκκλησιαστική Ιστορία στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Τέλος από το 1964 θα διδάξει Σλαβική Ιστορία στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκι θα αφήσει την τελευταία του πνοή το 1979 έχοντας, δίχως υπερβολή, μεταβάλει άρδην το τοπίο της ορθόδοξης ακαδημαϊκής θεολογίας σε παγκόσμιο επίπεδο.

Θεολογική διδασκαλία

Η Πεντηκοστή: Κλείδα και πηγή της Ορθόδοξης Θεολογίας

Ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκι θεωρείται δικαίως ως ο πρύτανης της λεγομένης «νεοπατερικής σύνθεσης» στην νεώτερη ορθόδοξη ακαδημαϊκή Θεολογία. Κατά την προσωπική μου αντίληψη αποτελεί, μαζί με τον διαπρεπή μαθητή του, π. Ι. Ρωμανίδη, τον μεγαλύτερο ακαδημαϊκό θεολόγο του 20^ου αιώνα.

Η θεολογική σκέψη του π. Γεωργίου στρέφεται γύρω από τον παραμόνιμο άξονα της εκκλησιαστικής Παραδόσεως νοουμένης ως ζώσας χαρισματικής αρχής της Εκκλησίας, δηλ. του αενάως εν Πνεύματι εγκαινιζομένου σώματος του Χριστού.  Παράλληλα, όπως προσφυώς έχει υποδείξει ο A. Nichols (Light from the East), το ενδιαφέρον του Φλωρόφσκι ελκύεται μονίμως από την ιστορία, από την οποία αρνείται να αντιδιαστείλει μανιχαϊκά την Εκκλησία και τη ζωή της. Για τον Φλωρόφκσι, ο Χριστιανισμός είναι κατ’ εξοχήν ιστορική πραγματικότητα, χωρίς τούτο να σημαίνει ότι το μήνυμα της Εκκλησίας απορροφάται από τον κόσμο ή συσχηματίζεται με τις ποικίλες μορφές του. Μάλλον αποτελεί έκφραση της ποιοτικής καθολικότητας της Εκκλησίας, η ζωή της οποίας αγκαλιάζει και μεταμορφώνει τον ιστορικό χρόνο.

Ο ίδιος γράφει: «Η ιστορία αναγνωρίζεται εις όλον της τον ιερόν ρεαλισμόν. Εις αντίθεσιν προς την εξωτερικήν ιστορικήν μαρτυρίαν, δεν προβάλλομεν καμμίαν υποκειμενικήν θρησκευτικήν εμπειρίαν… ούτε την εξατομικευμένην εμπειρίαν των πιστών, αλλά την ακεραίαν ζώσαν εμπειρίαν της καθολικής Εκκλησίας, την καθολικήν εμπειρίαν και την ζωήν της Εκκλησίας. Αυτή δε η εμπειρία περιλαμβάνει επίσης ιστορικήν μνήμην, γέμει ιστορίας. Αλλά αυτή η μνήμη δεν είναι μόνον ανάμνησις  και θύμησις περασμένων συμβάντων. Είναι μάλλον ένα όραμα όσων συμβαίνουν και όσων έχουν συμβεί, ένα όραμα μυστικής κατακτήσεως του χρόνου, της καθολικότητος ολοκλήρου του χρόνου».

Η έννοια της ιστορικότητας θεμελιώνεται στο γεγονός της Σαρκώσεως του Λόγου και αποτελεί διαρκή πρόκληση για την χριστιανική ύπαρξη, στο μέτρο που αναδεικνύει και καταφάσκει την εν Χριστώ θεραπευμένη και αποκατασταθείσα ανθρώπινη ελευθερία. Ο Φλωρόφσκι, κατά τούτο, δεν αναδεικνύεται μόνον σε έναν συνεπή αντιμανιχαϊκό θεολόγο· πολύ περισσότερο, εντός ενός πλαισίου ακραιφνώς χριστοκεντρικού βλέπει την τραγωδία της ανθρώπινης ελευθερίας μέσα στην ιστορία υπό την προοπτική της μεταμόρφωσης εν Πνεύματι της ανθρώπινης ύπαρξης εντός της εσχατολογικής κοινότητας της Εκκλησίας. Η Ιστορία εμφανίζεται έτσι έμπλεη «εσχατολογικού» νοήματος και τα Έσχατα ως ήδη παρόντα εντός της εκκλησιαστικής ζωής, στα όρια της οποίας "χάρη" και "ελευθερία" ούτε αλληλοαποκλείονται ούτε συγχέονται, αλλά συνθεωρούνται υπό το φως του μυστηρίου του Σαρκωμένου Λόγου, ο Οποίος εν Αγίω Πνεύματι είναι από την Πεντηκοστή παρών «ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ» στην Εκκλησία Του ενεργών αδιαλείπτως το μυστήριο της εν χάριτι αύξησης των μελών του σώματός Του. Για τον Φλωρόφσκι η Πεντηκοστή, ως η πληρότητα της αποκαλύψεως, αποτελεί την πηγή της διδασκαλίας της Εκκλησίας. Αυτό σημαίνει ότι μέχρι την Δευτέρα Παρουσία δεν έχουμε αύξηση της αποκάλυψης ή εξελικτική προσθήκη στο δόγμα, μολονότι κάθε τι που υπάρχει εντός της Εκκλησίας δεν ανάγεται οπωσδήποτε στην εποχή των Αποστόλων.

Στην Εκκλησιολογία ο Φλωρόσφκσι επιμένει στον κατ’ αρχήν χριστολογικό ορισμό της Εκκλησίας, χωρίς να υποβαθμίζει τον ρόλο του Αγίου Πνεύματος στην σωτηριώδη οικονομία. Ακόμα, γνωρίζει και εξαίρει την κεντρική θέση της Θείας Ευχαριστίας στην εκκλησιαστική ζωή, αλλά δεν την «ιδεολογικοποιεί» με αποτέλεσμα να προφυλάσσει τη θεολογική διδασκαλία του από τις ακρότητες στις οποίες έφτασαν οι υποστηρικτές της λεγόμενης «ευχαριστιακής θεολογίας». Εντός της Εκκλησίας ως πληρώματος της σαρκώσεως τοποθετεί ο Φλωρόφσκι και το ανθρωπολογικό ερώτημα, δηλ. την ορθόδοξη θέαση του ανθρώπου: Η αληθής και απαραμείωτη πληρότητα του ανθρώπινου είναι φανερώνεται εντός της καθολικότητας του σώματος του Χριστού.

Ομοίως, ο Φλωρόφσκι γνωρίζει και υπογραμμίζει τον εσχατολογικό χαρακτήρα του συνηγμένου επί το αυτό και εκ παραλλήλου πορευομένου προς σαββατισμόν αιώνιον «λαού του Θεού»· όμως δεν αντιπαραθέτει με όρους αλληλοαποκλεισμού τα Έσχατα προς την Ιστορία. Εν τέλει δεν αποσυνδέει τα Έσχατα από τον Παράκλητο, ούτε την παρουσία του Παρακλήτου από τις ιστορικές δομές της Εκκλησίας. Και τούτο επειδή ο Παράκλητος από την ημέρα της Πεντηκοστής συνεργεί με τα εν ασκήσει και ταπεινώσει ομολογούντα Χριστόν (και τοῦτον ἐσταυρωμένον) μέλη της Εκκλησίας δωρίζοντάς τους την πρόγευση της τελικής αποκατάστασης ως πρώτη ανάσταση.

Ο π. Γεώργιος αφήνει το δόγμα της Αγίας και προσκυνητής Τριάδος -όπως εξάλλου και τα άλλα δόγματα της εκκλησιαστικής πίστεως- έξω από το πεδίο των θεωρητικών στοχασμών και της φιλοσοφικής σπέκουλας, επειδή γνωρίζει ότι η διατύπωση, η διδασκαλία και κυρίως η βίωσή του είναι καρπός χαρισματικής πείρας. Αντιστάθηκε έτσι στον πειρασμό της φιλοσοφικής θεολόγησης, στον οποίο ενέδωσαν οι εκπρόσωποι της λεόμενης Ρωσικής θεολογίας (Μπουχαριόφ, Σολοβιόφ, Μπουλγκάκοφ, Φλωρένσκι κ.ά.), αλλά και ουκ ολίγοι σύγχρονοι θεολόγοι, οι οποίοι εισηγούμενοι διάφορα μοντέλα "κοινωνικής Τριάδος" επιχειρούν να ενδοσκοπήσουν στο υπεράρρητο μυστήριο μεταφέροντας στην ορθόδοξη τριαδολογία το μοντέλο των καθ' ημάς διαπροσωπικών σχέσεων.

  Επιλογή έργων του μεταφρασμένων στα Ελληνικά

Τα έργα του π. Γεωργίου Φλωρόφσκι έχουν εκδοθεί στην Αγγλική από τον εκδοτικό οίκο: Nordland Publishing Co. (1972-1989). Εδώ περιορίζομαι σε μια επιλογή βιβλίων του, που κυκλοφορούν στα Ελληνικά.

Αγία Γραφή, Εκκλησία, Παράδοσις (ελλ. μετφρ. Δ. Γ. Τσάμη), Θεσσαλονίκη 1991  

 (Σύντομο αλλά θεμελιώδες πόνημα, το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και επιτομή της θεολογίας του π. Γ. Φλωρόφκσι για την Εκκλησία, τη σχέση της με την Παράδοση και τον ρόλο της Αγίας Γραφής εντός του εκκλησιαστικού σώματος. Το σύγραμμα κατακλείεται με μια σημαντικότατη μελέτη για τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά και την πατερική παράδοση).

Ἡ Ἐκκλησία:  Το σῶμα τοῦ ζῶντος Χριστοῦ. Μία ὀρθόδοξος ἑρμηνεία τῆς Ἐκκλησίας, (ελλ. μτφρ. Κ. Παπαδοπούλου), Θεσσαλονίκη 1981

 (Ευσύνοπτη εκκλησιολογική μελέτη. Αντιπροσωπεύει το πεντόσταγμα της εκκλησιολογικής σκέψης του Φλωρόφσκι. Ενδιαφέρον, αλλά όχι αστασίαστα αποδεκτό, το δοκίμιο που εμπεριέχεται στον τόμο αυτό σχετικά με τα όρια της Εκκλησίας).

            

Θέματα εκκλησιαστικής Ιστορίας (ελλ. μτφρ. Π. Κ. Πάλλη), Θεσσαλονίκη 1979

(Συλλογή μελετημάτων που αφορούν πτυχές της αρχαίας εκκλησιαστικής ιστορίας, της ρωσικής εκκλησιαστικής ιστορίας, της πατερικής σκέψης, καθώς και την οικουμενική κίνηση κατά τον 19^ο αιώνα).

Δημιουργία και απολύτρωσις (ελλ. μτφρ. Π. Κ. Πάλλη), Θεσσαλονίκη 1983

(Από τους σημαντικότερους τόμους της σειράς των έργων του. Περιέχονται μελετήματα δογματικής θεολογίας που αφορούν την κτίση και το κτιστό, την εκ του μηδενός δημιουργία, την θεμελιώδη σπουδαιότητα της θεοπρεπούς διακρίσεως μεταξύ ουσίας και ενεργειών του Θεού για την ορθόδοξη θεολογία, τη σημασία του λυτρωτικού θανάτου του Χριστού, κ.ά. Μερικά από τα περιεχόμενα στον ως άνω τόμο μελετήματα έχουν δημοσιευθεί σε μετάφραση Μ. Καλαμαρά από το ρωσικό πρωτότυπο στον τόμο:  π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Ανατομία προβλημάτων πίστεως, Θεσσαλονίκη 1977).

Οι Ανατολικοί Πατέρες του 4^ου αιώνα (ελλ. μτφρ. Π. Κ. Πάλλη), Θεσσαλονίκη 1991

(Κατ' ουσίαν πρόκειται για τον πρώτο τόμο της "Πατρολογίας" του Φλωρόφσκι. Εκτίθενται ο βίος, η διδασκαλία και τα έργα των σημαντικότερων Πατέρων του χρυσού αιώνα των εκκλησιαστικών γραμμάτων).
 
Οι Βυζαντινοί Πατέρες του 5^ουαιώνα (ελλ. μτφρ. Π. Κ. Πάλλη), Θεσσαλονίκη 1992

(Με τον ίδιο τρόπο παρουσιάζονται οι Πατέρες του 5ου αιώνα) 

Βυζαντινοί ασκητικοί και πνευματικοί Πατέρες (ελλ. μτφρ. Π. Κ. Πάλλη), Θεσσαλονίκη 1992
 (Παρουσίαση, στο ίδιος μήκος κύματος με τους δύο προηγούμενους τόμους, των λεγομένων ασκητικών ή νηπτικών εκκλησιαστικών Πατέρων της βυζαντινής περιόδου).

Τα καθαρώς πατρολογικά έργα του π. Γ. Φλωρόφσκι έχουν κυκλοφορήσει στα ρωσικά σε ένα τόμο: Георгий Флоровский, Восточные Отцы Церкви, [Οι ανατολικοί Πατέρες της Εκκλησίας], Μόσχα 2005).