Βιβλία για τον Άθω Β΄

 Σχολιασμένη βιβλιογραφία κατ' επιλογήν. Μέρος Β΄

Με την παρούσα ανάρτηση συνεχίζω την σύντομη παρουσίαση σημαντικών πονημάτων για τον αγιορειτικό μοναχισμό, η οποία και θα ολοκληρωθεί σε προσεχή  δημοσίευσή μου. Επαναλαμβάνω εδώ ότι δεν πρόκειται για εξαντλητική βιβλιογραφική καταγραφή, αλλά για μια αναφορά σε έργα - σταθμούς, τα οποία ουδείς ενδιαφερόμενος σοβαρά για τον Άθω μπορεί να αγνοεί ή να παρατρέξει.

Βλάχου Κοσμά, Διακόνου αγιορείτου, Ἡ χερσόνησος τοῦ ἁγίου Ὄρους Ἄθω καὶ αἱ ἐν αὐτῇ μοναὶ καὶ  καὶ οἱ μοναχοὶ  πάλαι τε καὶ νῦν. Μελέτη ἱστορικὴ καὶ κριτικὴ, Ἐν Βόλῳ 1903.

Και αυτή η μελέτη εξήλθε από την γραφίδα αγιορείτη μοναχού. Εξ αιτίας της παλαιότητάς της πλείστα των παρατιθεμένων στατιστικών στοιχείων (ιδίως εκείνα που αφορούν τον αριθμό των μοναχών των επί μέρους Μονών, κελλίων και σκητών) δεν έχουν παρά ιστορική μόνον αξία. Εν τούτοις το πόνημα είναι σημαντικό εξ αιτίας της επιστημονικής μεθόδου με την οποία συντάχθηκε και την κριτική ετοιμότητα του συγγραφέα του, ο οποίος είναι σε θέση να διακρίνει τα «θρυλικά» στοιχεία που περιέχονται στις ευσεβείς παραδόσεις από τις αξιόπιστες ειδήσεις που έχουν έρεισμα στις πηγές.

Οι θεματικές ενότητες του βιβλίου αφορούν αρχικά στην περιγραφή της Χαλκιδικής, και της αθωνικής χερσονήσου και, εν συνεχεία, στην παράδοση σχετικά με την ίδρυση των αθωνικών Μονών. Έπειτα εκτίθεται, στη βάση των πηγών και της βιβλιογραφίας που είχε στη διάθεσή του την εποχή εκείνη ο Κ. Βλάχος, η ιστορία του αθωνικού μοναχισμού αρχής γενομένης από τον 8^ο αιώνα, ενώ ακολούθως γίνεται  αναφορά στις επί μέρους Μονές, τα κελλία, τις ιδιόρρυθμες και κοινοβιακές σκήτες, στις καλύβες, την Έρημο και την Καψάλα, αλλά και στις Καρυές και την Ιερά Επιστασία. Τέλος παρουσιάζονται διά μακρών στη συνέχεια τα σχετικά με τις είκοσι επί μέρους Ιερές Μονές. Το βιβλίο κατακλείεται με μια άκρως ενδιαφέρουσα παράθεση της παλαιότερης βιβλιογραφίας σχετικά με Άγιον Όρος, στην οποία δεν συμπεριλαμβάνονται μόνον ελληνικά και δυτικοευρωπαϊκά μελετήματα, ταξιδιωτικές περιγραφές, άρθρα ή δημοσιεύματα του τύπου, αλλά και μελέτες ή αναφορές προερχόμενες από ορθοδόξους Σλάβους και Ίβηρες.

Να σημειώσω τέλος την καλλιέπεια του συγγραφέα, ο οποίος σε αρκετά σημεία της έκθεσής του, ιδίως όμως και κατ’ εξοχήν στα σημεία όπου περιγράφει το φυσικό κάλλος της αθωνικής χερσονήσου ή επί μέρους Μονών, αποδεικνύει λογοτεχνικό τάλαντο όχι τυχαίο.

Ἰωάννου Π. Μαμαλάκη,  Τὸ Ἅγιον Ὄρος (Ἄθως) διὰ μέσου τῶν αἰώνων (Μακεδονική Βιβλιοθήκη. Δημοσιεύματα τῆς Ἑταιρείας Μακεδονικῶν Μελετῶν 33), Θεσσαλονίκη 1971.

Πρόκειται για την πλέον εμπεριστατωμένη, διεξοδική και βιβλιογραφικά ενημερωμένη (μέχρι την έκδοσή του) επίτομη μελέτη για την ιστορία, την πνευματικότητα και την τέχνη του Περιβολιού της Παναγίας. Ο συγγραφέας, ο οποίος έζησε για αρκετό καιρό στον Άθω και ήλθε εκ του σύνεγγυς σε επαφή με το πρωτογενές υλικό της έρευνάς του αλλά και γνώρισε και την οργάνωση των ιερών Μονών και τον τρόπο ζωής των μοναχών,  δηλώνει ήδη στην εισαγωγή του συγγράμματός του ότι επέλεξε να ακολουθήσει «τὴν γενετικήν ἐξελικτικὴν μέθοδον, διὰ τῆς ὁποίας παρακοκλουθεῖται τὸ πῶς ἐξελίσσονται τὰ γεγονότα, τὰ ὁποῖα ὡς κρίκοι μιᾶς ἁλύσου συνδέονται πρὸς ἄλληλα καὶ οὕτω ὄχι ἁπλῶς ἐκτίθενται ταῦτα, ἀλλὰ καὶ ἑρμηνεύονται αὐτά». Αυτό τον υποχρεώνει περαιτέρω να πραγματευθεί πλατύτερα και να διευκρινίσει ορισμένα θέματα, καθώς επίσης να παραθέσει αρκετά αποσπάσματα από τις πηγές.

Το πόνημα του Μαμαλάκη διακρίνεται πράγματι για τον όγκο των πληροφοριών του,  την λαγαρή δομή του, καθώς και την ευμέθοδη παρουσίαση των θεμάτων του. Μετά από μια σύντομη εισαγωγή παρακολουθείται η ιστορική διαδρομή του Αγίου Όρους από τον εκχριστιανισμό του μέχρι την οριστική κατάλυση του Βυζαντίου και ακολουθεί διεξοδική αναφορά στην πνευματική προσφορά του και την καλλιέργεια των τεχνών κατά την εν λόγω περίοδο. Η συνέχεια αφιερώνεται στην τουρκοκρατία με εφαρμογή του ίδιου σχήματος: Πρώτα εξιστορούνται τα γεγονότα της εν λόγω χρονικής περιόδου και έπειτα γίνεται αναφορά στην πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα στον Άθω. Στην τρίτη ενότητα ο συγγραφέας έρχεται να πραγματευθεί τον ρόλο του Άθωνα στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων δίνοντας επιπλέον έμφαση στον κίνδυνο αλλοίωσης της φυσιογνωμίας του «Ἑλληνοβυζαντινοῦ Ἁγίου Ὅρους», όπως ο ίδιος γράφει, από τους βόρειους γείτονες, αλλά και σε επί μέρους ζητήματα, όπως το θέμα των αρμοδιοτήτων του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των διαφορών που ανέκυψαν μεταξύ κυριάρχων Μονών και των καθιδρυμάτων τους. Η τέταρτη και τελευταία ενότητα είναι αφιερωμένη στην περίοδο που άρχεται με την απελευθέρωση του Άθωνα και ακολουθεί το ως άνω σχήμα της ιστορικής έκθεσης που συνοδεύεται από  ενδελεχή πραγμάτευση του πνευματικού και πολιτισμικού παράγοντα. Το βιβλίο πλαισιώνουν σημαντικά για την ιστορία του Αγίου Όρους πηγαία κείμενα, καθώς και λεπτομερείς πίνακες που το καθιστούν αρκούντως εύχρηστο.