Βιβλία για τον Άθω Α΄

Σχολιασμένη βιβλιογραφία κατ’ επιλογήν: Μέρος Α΄

Με στόχο την ενημέρωση των φοιτητών μου αλλά και παντός άλλου ενδιαφερομένου προβαίνω σε μια κατ’ ανάγκη επιλεκτική παρουσίαση μελετών σχετικά με την ιστορία, την πνευματικότητα και τους πολιτιστικούς θησαυρούς του περιβολιού της Παναγίας μας, του Αγίου Όρους. Περιττό να σημειωθεί ότι δεν θα αναφερθώ σε επί μέρους άρθρα ή σύντομες μελέτες αλλά μόνον σε κάποια βιβλία, τα οποία, κατά την ταπεινή μου αντίληψη αλλά και την κρατούσα στην έρευνα θέση, αποτέλεσαν για διαφορετικούς λόγους σταθμό στην επιστημονική έρευνα του αθωνικού μοναχισμού.

Ευχή του υποφαινομένου είναι η παρουσίαση και τα σχόλια που ακολουθούν να λειτουργήσουν ως ερέθισμα περαιτέρω αναζήτησης. Το κείμενο αυτό έχει, με άλλα λόγια, χαρακτήρα προεισαγωγής στην περί τον Άθω έρευνα και δεν διεκδικεί σε καμία περίπτωση δάφνες πρωτοτυπίας· θα έχει εκπληρώσει τον προορισμό του αν προκαλέσει ή αναρριπίσει, έστω και σε μια μικρή μειοψηφία αναγνωστών, το ενδιαφέρον για μια σοβαρή γνωριμία με τον Άθω και εμβάθυνση στην ιστορία και την πνευματικότητά του. Ας μην λησμονούμε εξάλλου ότι τις περισσότερες φορές οι ευγενείς ενασχολήσεις και εμπειρίες επιφυλάσσονται στους happy few.   

 

 

Μανουήλ. Ἰ. Γεδεών, Ὁ Ἄθως, Ἀναμνήσεις, ἔγγραφα, σημειώσεις, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1885 (ανατύπωση: Νεοελληνικά Μελετήματα. Νέα σειρά 11), Αθήνα 1990. 

Μελέτημα του σημαντικότατου ιστοριοδίφη και Μ. Χαρτοφύλακος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Μανουήλ Ι. Γεδεών, στην ακαταπόνητη ερανιστική εργασία του οποίου χρωστάμε πλήθος σημαντικών έργων για το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τους Ρωμιούς της Πόλης, καθώς και πολύτιμες εκδόσεις εκκλησιαστικών εγγράφων νομοκανονικού χαρακτήρα.

Το πόνημα του Γεδεών για τον Άθω είναι η πρώτη ελληνική ιστορική πραγματεία για το Άγιον Όρος και φέρει και αυτό έκδηλα το αποτυπώματα της συγγραφικής φυσιογνωμίας του μεγάλου ιστοριοδίφη: πλούτος πληροφοριών ερανισμένων από παλαιότερα έντυπα βιβλία καθώς και ανέκδοτα χειρόγραφα, κάλαμος ώριμος αλλά και ιδιότυπος και βέβαια επιστημονική ευσυνειδησία, την οποία ο συγγραφέας επιδεικνύει ιδιαιτέρως όταν, σχολιάζοντας τους θρύλους για την πρώτη εμφάνιση του μοναχισμού στον Άθω, συνοψίζει το ιστοριογραφικό του credo στη φράση:  «… ἀλλ’ οὐδενὶ ποτὲ ἐπιτρέπεται νὰ συμπληρώσῃ (sc. ο ιστορικός) τὰ κενὰ τῆς ἱστορίας ἐκ παραδόσεων, ἐκ μύθων ἀπιστεύτων βεβαίως».

 

Μ. Γεδεών

Το βιβλίο ξεκινά με μια εκτενή εισαγωγή, στην οποία εκτίθενται στοιχεία από την ιστορία του Άθω ήδη από τα αρχαία χρόνια, παραδόσεις γύρω από τη σχέση της Θεομήτορος με τον ιερό αυτό τόπο αλλά και στοιχεία αφορώντα την αρχιτεκτονική των Μονών και την εν γένει χωροταξία τους. Στο δεύτερο μέρος ο Γεδεών απαριθμεί παλαιότερες μελέτες αγιορειτικής ιστορίας και εκδίδει ανέκδοτα κείμενα παραδιδόμενα από αγιορειτικά χειρόγραφα. Ακολουθεί η «κατὰ μέρος ἱστορία τῶν Μονῶν» και τέλος ένα κεφάλαιο αφιερωμένο στους «ἐπισήμους Ἀγιορείτας, πατριάρχας, ἀρχιερεῖς, λογίους και τεχνίτας». Το πόνημα κατακλείεται με μια σειρά ιστορικής σημασίας κειμένων, όπως το Τυπικόν του κτίτορος τη Ι. Μονής Μ. Λαύρας, αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου, τις νομοκανονικού περιεχομένου Ἀποκρίσεις του πατριάρχη Νικολάου του Γραμματικού σε ερωτήσεις αθωνιτών μοναχών, ή δύο κείμενα του ηγουμένου της Ι. Μονής Εσφιγμένου Θεοδωρήτου, στα οποία καταδεικνύεται η κιβδηλία δύο χρυσοβούλων σχετικά με την Ι. Μονή Ξηροποτάμου.  

 

Γεράσιμος Σμυρνάκης, Τὸ Ἅγιο Ὄρος,  Ἐν Ἀθήναις 1903 (φωτογρ. Ανατύπωση: Καρυές Αγίου Όρους 2005

Πρόκειται για ένα ιδιότυπο όσο και μνημειώδες βιβλίο για το αγιώνυμο Όρος, που συντάχθηκε από έναν αγιορείτη, τον Ιερομόναχο Γεράσιμο Εσφιγμενίτη (κατά κόσμον Γεώργιο Σμυρνάκη εκ Ναυπλίου), ο οποίος χρημάτισε ηγούμενος αρχικώς της Ι. Μονής Εσφιγμένου και στη συνέχεια της Ι. Μονής Πανορμίτη στη Σύμη.  Παρά τις ελλείψεις του, ουδείς σοβαρός μελετητής της ιστορίας του αγιωνύμου Όρους δύναται να προσπεράσει το σημαντικότατο αυτό πόνημα εξ αιτίας του πλούτου των πληροφοριών, αλλά κυρίως των σημαντικών εγγράφων που εμπεριέχει (μεταξύ των οποίων και τα Τυπικά του Αγίου Όρους αρχής γενομένης από αυτό του Τζιμισκή του έτους 972. Όμως ακόμα και ο ανειδίκευτος αναγνώστης που ενδιαφέρεται για την ιστορία και τον πολιτισμό της κιβωτού της Ορθοδοξίας θα βρει στο έργο του Γεράσιμου Σμυρνάκη έναν πολύτιμο και αναντικατάστατο οδηγό, παρά την παλαιότητά του και την κάποτε -είναι αλήθεια- φορτική συσσώρευση λεπτομερειών.

Η αγιορειτική αυτή «βίβλος», όπως θα τολμούσα να την αποκαλέσω, διαιρείται σε έξι μέρη. Το πρώτο μέρος έχει ιστορικό χαρακτήρα και υποδιαιρείται σε δύο κεφάλαια, εκ των οποίων το πρώτο αφιερώνεται στην επισκόπηση της ιστορίας του Άθω από την προχριστιανική αρχαιότητα μέχρι την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Λατίνους το 1204,

ενώ το δεύτερο καλύπτει τη συνέχεια μέχρι την καμπή του 19^ου προς τον 20^ο αιώνα. Το δεύτερο μέρος είναι αφιερωμένο στην πνευματική και πολιτική διοίκηση του Άθω καθ’ όλη την ιστορική του διαδρομή μέχρι των ημερών του συγγραφέως. Στο τρίτο μέρος ο συγγραφέας επικεντρώνεται στην εκκλησιαστική τέχνη και τους πολιτιστικούς θησαυρούς στον Άθω (αρχιτεκτονική, αγιογραφία, μουσική, βιβλιοθήκες, καθώς και χρονολογική ταξινόμηση των σημαντικότερων περγαμηνών, των κειμηλίων, των ιερών εικόνων και των οικοδομών). Το τέταρτο μέρος επέχει θέση παρεκβάσεως, εφόσον είναι αφιερωμένο στο ιερότερο κειμίλιο της Χριστιανοσύνης, το τίμιο ξύλο του ζωοποιού Σταυρού του Κυρίου μας. Τέλος στο πέμπτο μέρος εκτίθεται λεπτομερής περιγραφή των επί μέρους ιερών Μονών, καθώς και των σκητών και των κυριοτέρων εξαρτημάτων από άποψη αρχαιολογική και ιστορική. Το έκτο και τελευταίο μέρος είναι συντομότατο, αποτελείται δε από έναν απογραφικό πίνακα των Μονών με τα εξαρτήματά τους και τον αριθμό των μοναζόντων (ο οποίος λόγω της παλαιότητας του συγγράμματος έχει ιστορική μόνον αξία). Το σημαντικότατο αυτό βιβλίο κατακλείεται με έναν κατατοπιστικό πίνακα ονομάτων, που επιμελήθηκε ο Ιωάννης Ταβλάκης.