Ορθόδοξη Σωτηριολογία: Ένα νέο βιβλίο

Χριστοφόρου Βενιαμίν,

 Η Ορθόδοξη κατανόηση της σωτηρίας. Η θέωση στην Γραφή και την Παράδοση, Ντάλτον Πενσυλβάνια 2014

Πρόκειται για ένα νέο βιβλίο που κυκλοφόρησε στην αγγλική και συγκεντρώνει άρθρα και μελέτες του Χριστόφορου Βενιαμίν. Ο Χριστόφορος Βενιαμίν γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Λονδίνο από Ελληνοκυπρίους γονείς, χρημάτισε πνευματικό τέκνο του Γέροντος Σωφρονίου και είναι σήμερα Καθηγητής της Πατερικής Θεολογίας στο θεολογικό Σεμινάριο του Αγίου Τύχωνος στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ. Είναι απόφοιτος της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης με θέμα διατριβής «Η Μεταμόρφωση του Χριστού στην ελληνική πατερική γραμματεία:  Από τον Ειρηναίο Λουγδούνου στον Γρηγόριο Παλαμά». Μεταξύ των έργων του σημειώνω εδώ ότι συγκαταριθμείται και η μετάφραση από τα ελληνικά στα αγγλικά και η έκδοση (η πρώτη ολοκληρωμένη στα αγγλικά) των Ομιλιών του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, για την οποία, επιπλέον, συνέταξε εισαγωγή και σχόλια.  

Το βιβλίο Η Ορθόδοξη κατανόηση της σωτηρίας. Η θέωση στην Γραφή και την Παράδοση, Ντάλτον Πενσυλβάνια 2014 (Christopher Veniamin, The Orthodox Understanding of Salvation. “Theosis” in Scripture and Tradition, Dalton PA 2014), αποτελεί συλλογή επιστημονικών μελετημάτων αλλά και εκλαϊκευτικών ομιλιών του συγγραφέα. Τα κείμενα αυτά, που δημοσιεύθηκαν κατά καιρούς σε ελάχιστα γνωστές θεολογικές επετηρίδες και περιοδικά, γίνονται τώρα προσιτά στο ευρύτερο αγγλόφωνο κοινό, καθώς συγκεντρώνονται σε μια επίτομη έκδοση.

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη, εκ των οποίων το πρώτο εμπεριέχει κείμενα που παρουσιάσθηκαν σε ιερατικές συνάξεις ή δημόσιες διαλέξεις, ενώ το δεύτερο αποτελείται από άρθρα βασισμένα (πλην ενός) στη διδακτορική διατριβή του συγγραφέα. 

Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης

Αναφέρω τους τίτλους των επί μέρους κειμένων: «Ορθόδοξη κατανόηση της σωτηρίας: Η θέωση στον άγιο Σιλουανό τον Αθωνίτη και τον Γέροντα Σωφρόνιο του Έσσεξ»· «Η δύναμη της μετανοίας: Το ήθος της μετανοίας στην Ορθόδοξη Παράδοση»· «Ιερά λείψανα: Η θέωση του ανθρώπινου σώματος στην Ορθόδοξη Παράδοση»· «Η αναμαρτησία της Θεομήτορος σύμφωνα με τον άγιο Νικόλαο τον Καβάσιλα»· «Η ορθόδοξη ερμηνεία της αγίας Γραφής: Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η κλείδα για την κατανόηση της Βίβλου»· «Η σημασία της εορτής της ελληνικής ανεξαρτησίας για την Αμερική στον 21^ο αιώνα»· «Ευθανασία: Μια θεολογική προσέγγιση» (όλα από το πρώτο μέρος)· «Το φως του Θαβώρ· Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος και η γλώσσα της Αγίας Γραφής»· «Η ανάσταση του ανθρώπινου σώματος στην χριστολογία του αγίου Κυρίλλου, Πάπα και Πατριάρχη Αλεξανδρείας»· «Η μεταμόρφωση του Χριστού και η θέωση του ανθρώπου στον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή»· «Ο πνευματικός πατέρας και η υιική σχέση στον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο»· «Η διαπλοκή ανάμεσα στην μυστική και την δογματική Θεολογία στον άγιο Γρηγόριο το Σιναΐτη»· «Θείας φύσεως κοινωνοί: Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η κεντρική σπουδαιότητα της Μεταμορφώσεως»· (δεύτερο μέρος) «Συμπέρασμα: Το γίγνεσθαι του θεολόγου: Η ησυχία ως προαπαιτούμενο για την συνάντηση με τον Θεό».

Τα θέματα στα οποία το βιβλίο δίνει ιδιαίτερη έμφαση είναι η ο χριστοκεντρικός χαρακτήρας της θέωσης στην Ορθόδοξη Παράδοση (δηλ., για να χρησιμοποιήσω τη διατύπωση του Χρ. Βενιαμίν, το θεμελιώδες γεγονός ότι ο Χριστός είναι το μέτρο της θεώσεώς μας)· το παραμόνιμο τριαδοκεντρικό πλαίσιο της εν Χριστώ αποκάλυψης, εφόσον, όπως ο συγγραφέας σημειώνει (σελ. 65): «Χριστολογία και Τριαδολογία είναι μία και η αυτή διδασκαλία», χωρίς αυτό να απολήγει στην παραθεώρηση των θεοπρεπών υποστατικών διακρίσεων εντός της Αγίας Τριάδος· ο Χριστός ως η μόνη φυσική εικόνα του Πατρός αλλά και εν ταυτώ ως η αληθής εικόνα (αρχέτυπο) του ανθρώπου. Τούτο με απλά λόγια σημαίνει ότι οτιδήποτε είναι αληθές για την ανθρωπότητα (ανθρώπινη φύση) του Χριστού, μπορεί να γίνει αλήθεια και για μας «χάριτι». Αυτό το εμπειρικά βιούμενο στη ζωή της Εκκλησίας γεγονός διαυγάζει, κατά τον Βενιαμίν, τον πυρήνα της ορθόδοξης σωτηριολογίας: Η σωτηρία δεν νοείται απλώς με ηθικούς όρους, αλλά ως επίτευξη της χριστοειδούς τελειότητας.

Περαιτέρω υπογραμμίζω τη θέση (εκφραζόμενη κατ’ εξοχήν στην διδασκαλία του αγίου Σιλουανού και του Γέροντος Σωφρονίου) ότι η αγάπη προς τον εχθρό είναι το μέτρο της ομοιώσεώς μας με τον Χριστό (θυμάμαι εδώ παράλληλα χωρία των αγίων Διαδόχου Φωτικής, Όλγας της Ισαποστόλου, Γρηγορίου Παλαμά), καθώς και τις αναλύσεις για την σπουδαιότητα των ιερών λειψάνων ως μαρτυρία της αγάπης του Χριστού εντός ημών στην κατάσταση της τελειώσεως· την ανάσταση του σώματος και την εσχατολογική αποκατάσταση των δικαίων ως την πλήρη φανέρωσή τους ως αληθινών ψυχοσωματικών υποστάσεων (πρόκειται για την τελείωση της εν Χριστώ υιοθεσίας μας, όπως την διδάσκει ο Απόστολος Παύλος)· τη θεολογία του θαβωρείου φωτός στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, αλλά και στους προς αυτού Πατέρες: Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα είναι η σχετική ανάλυση της διδασκαλίας του ιερού Χρυσοστόμου και του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, ο οποίος σαφέστατα ταυτίζει το φως της Μεταμορφώσεως με την θεότητα του Χριστού υποδεικνύοντας τις παραμέτρους της αλήθειας αυτής, ότι δηλ. είναι άκτιστο και πέραν πάσης καταλήψεως, μολονότι μεθεκτό από τους αξίους. Ένα άλλο κομβικό θέμα που θίγει ο Βενιαμίν με βάση την θεολογία του Γρηγορίου Παλαμά είναι η ταύτιση της εν Χριστώ θεωρίας της άκτιστης δόξας της Αγίας Τριάδας με το μυστήριο του Σταυρού, ακριβώς επειδή ο Σταυρός μας αποκαλύπτει την οδό του Χριστού, δηλ. την μόνη οδό προς τη σωτηρία ως μέθεξη του εν Χριστώ δοξασμού. Περαιτέρω υπογραμμίζεται με έμφαση, επί τη βάσει μιας μελέτης για τον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο, ο καίριος ρόλος της πνευματικής πατρότητας στο δρόμο για την τελείωση ως μέθεξη στο άκτιστο φως της Αγίας Τριάδος. 

Αξιοπρόσεκτη είναι, τέλος, η επιτυχής απόπειρα του συγγραφέα να ανασκευάσει την θέση του Μαρτέν Ζυζί (Martin Jugie), σύμφωνα με την οποία η διδασκαλία περί αναμαρτησίας της Θεοτόκου, όπως παρουσιάζεται στις τρεις θεομητορικές Ομιλίες του ιερού Νικολάου Καβάσιλα, ταυτίζεται ουσιαστικά με την ρωμαιοκαθολική διδασκαλία περί «ασπίλου συλλήψεως» της Θεομήτορος, που ανακήρυξε σε δόγμα το 1854 ο πάπας Πίος Θ΄.

Το εδώ παρουσιαζόμενο βιβλίο του Χρ. Βενιαμίν είναι γραμμένο σε απλή, ρέουσα και εύληπτη γλώσσα. Ο συγγραφέας αποφεύγει τα στριφνά και περίτεχνα εννοιολογικά σχήματα αρκούμενος στο να αφουγκράζεται με υπακοή την μαρτυρία των θεοφόρων αγίων. Είναι ευνόητο ότι η σκέψη του είναι βαθιά επηρεασμένη από τον Γέροντα Σωφρόνιο του Εσσεξ (καθώς και τον μαθητή αυτού του τελευταίου, π. Ζαχαρία Ζάχαρο), οπότε η συγγραφική του κατάθεση έρχεται, όμοια όπως αυτή του π. Ζαζαρία, να υφανθεί στον καμβά της αγιοπνευματικής εμπειρίας του αειμνήστου Γέροντός του. Το πόνημά του εξάλλου εντυπωσιάζει για την ποικιλία των θεμάτων (θίγεται ακόμα και το ζήτημα της ευθανασίας με γνώμονα την πατερική Παράδοση) αλλά και το εύρος της χρονικής περιόδου που καλύπτει: Από τον 2^ο αιώνα μέχρι το 14^ο , δηλ. από τον άγιο Ειρηναίο Λουγδούνου (Λυών της σημερινής Γαλλίας) μέχρι τον Θεσσαλονίκης «θεῖον πρόεδρον», τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, ο Χρ. Βενιαμίν περιηγείται μαζί με τον αναγνώστη του τους σημαντικότερους σταθμούς της διδασκαλίας περί της εν Χριστώ θεώσεως του ανθρώπου, επιτυγχάνοντας με τον τρόπο αυτό να παρουσιάσει ένα εντυπωσιακό πανόραμα της ορθόδοξης σωτηριολογίας.

Μολονότι δεν αγνοώ τις πολύτιμες εργασίες σχετικά με την ορθόδοξη διδασκαλία περί θεώσεως του ανθρώπου που έχουν υπογράψει σημαντικοί επιστήμονες του αγγλόφωνου χώρου (Antony Louth, Norman Russell κ.ά.), εντούτοις δύναμαι να ισχυριστώ ότι το νέο σύγγραμμα του Χρ. Βενιαμίν αντιπροσωπεύει μια απαραγνώριστη συμβολή στην αγγλόφωνη ορθόδοξη βιβλιογραφία. Μάλιστα, λόγω ακριβώς της σαφήνειας και της συντομίας του, μπορεί να λειτουργήσει ως ένα πρόσφορο μέσο μύησης στην ορθόδοξη Παράδοση του ανά τον κόσμο αγγλόφωνου κοινού.