Μεγάλοι δογματικοί θεολόγοι Α΄

Βλαδίμηρος Λόσκι: Μια ματιά στον βίο και το έργο του

Βλ. Ν. Λόσκι

Εγκαινιάζω από σήμερα μια σειρά σύντομων αναρτήσεων με θέμα κάθε φορά έναν μεγάλο δογματικό θεολόγο του 20^ου αιώνα και τα κυριότερα πονήματά του. Στόχος μου είναι πρωτίστως να ενημερώσω σχετικώς τους φοιτητές μου στην ΑΕΑ Βελλάς και να τους παροτρύνω να αναλάβουν το εγχείρημα της μελέτης του έργου τους.

Διαλέγω να αρχίσω με τον Βλαδίμηρο Λόσκι (1903-1958), γιο του μεγάλου Ρώσου φιλοσόφου Νικολάι Λόσκι, επειδή μαζί με τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκι -στον οποίο θα αφιερωθεί μια από τις προσεχείς αναρτήσεις- υπήρξε πρωτεργάτης της λεγόμενης επιστροφής της ορθόδοξης Θεολογίας στη διδασκαλία και παράδοση των Πατέρων της Εκκλησίας μας, που έγινε ευρύτερα γνωστή ως «νεοπατερική Θεολογία».

Ο Βλ. Ν. Λόσκι γεννήθηκε το 1903 στο Γκαίτινγκεν της Γερμανίας, όπου διέμενε την περίοδο εκείνη ο πατέρας του, αλλά μεγάλωσε στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της πόλεως αυτής μεταξύ των ετών 1920-1922, όπου και επηρεάσθηκε από τον ιστορικό των ιδέων Λ. Π. Καρσάβιν, ο οποίος και τον παρότρυνε να μελετήσει τους Πατέρες της Εκκλησίας. Μετά το ξέσπασμα της μπολσεβικικής επανάστασης δεν εγκατέλειψε την Ρωσία αμέσως, όπως έκαναν άλλοι συνάδελφοί του, μολονότι δεν υπήρξε οπαδός της. Όμως μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου (κόκκινος εναντίον λευκού στρατού), η σοβιετική κυβέρνηση τον απέλασε από την Ρωσία. Ο Λόσκι βρήκε αρχικώς καταφύγιο στην Πράγα, και στη συνέχεια, το 1924, εγκαταστάθηκε οριστικά στο Παρίσι. Στη γαλλική πρωτεύουσα γνωρίστηκε με τον μελετητή της μεσαιωνικής δυτικής φιλοσοφίας και νεοσχολαστικό φιλόσοφο, Ετιέν Ζιλσόν. Διόλου τυχαία λοιπόν ο Λόσκι καταπιάνεται με τη μελέτη του Μάιστερ Έκαρτ (Δομηνικανού μυστικού θεολόγου του 14^ου αιώνα), αλλά και του Θωμά Ακυνάτη, μέσω του οποίου οδηγήθηκε στα Αρεοπαγιτικά Συγγράμματα.

Στο Παρίσι δίδαξε στο θεολογικό ινστιτούτο του Αγίου Διονυσίου και ανέδειξε επιτυχώς τις δογματικές διαφορές μεταξύ Ορθοδοξίας και δυτικού Χριστιανισμού. Ιδιαιτέρως ανέλυσε το ζήτημα του filioque και βέβαια την ορθόδοξη θεοπρεπή διάκριση μεταξύ της θείας ουσίας και των θείων ενεργειών. Αξιοσημείωτη υπήρξε, εξάλλου, η αποφασιστικότητα με την οποία ο μεγάλος αυτός θεολόγος αντεπεξήλθε, μεταξύ των ετών 1935-1936, κατά της «σοφιολογικής» διδασκαλίας του συμπατριώτη του φιλοσόφου π. Σεργίου Μπουλγκάκοφ, στην οποία διέβλεψε μια εμφανή παρέκκλιση από την αγιοπατερική Παράδοση της Εκκλησίας προς την κατεύθυνση αυτού που ο ίδιος αποκάλεσε «χριστιανικό πανθεϊσμό». 

Νεστέροφ: Οι φιλόσοφοι (Φλωρένσκι, Μπουλγκάκοφ)

Όπως σημειώνει σχετικώς ο Αντ.- Αιμ. Ταχιάος κίνητρο του Λόσκι στην εν λόγω διαμάχη δεν ήταν η προσωπική εμπάθεια ή κάποιο άλλο ταπεινό αίσθημα· ήταν καθαρά θεολογικής τάξεως, απέρρεε δε από την βαθιά επιθυμία του να υπερασπισθεί την ακεραιότητα της ορθόδοξης περί Θεού διδασκαλίας.

Από τα βιβλία του αναφέρω πριν από οποιοδήποτε άλλο την κλασική πλέον Μυστική θεολογία του (κατ’ ουσίαν ένα εγχειρίδιο ορθόδοξης Δογματικής), η οποία πρωτοκυκλοφόρησε στο Παρίσι στα Γαλλικά. Το εν λόγω πόνημα διάβασε ο Γάλλος υπαρξιστής μυθιστοριογράφος και φιλόσοφος, Αλμπέρ Καμύ, ο οποίος εντυπωσιάστηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε στράφηκε με πάθος στη «δραματοποίηση» των «Δαιμονισμένων» του Ντοστογιέφσκι. Στα Ελληνικά το σύγγραμμα έχει τον τίτλο Ἡ μυστικὴ θεολογία τῆς ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας και μεταφράστηκε από την Στ. Κ.  Πλευράκη.

Το έργο προυσιάζει κάποια προβληματικά σημεία -ποιο θεολογικό σύγγραμμα άλλωστε δύναται να είναι άπταιστο, όταν προέρχεται από την γραφίδα πιστού μεν αλλά όχι θεουμένου; Ενδεικτικά αναφέρω την διδασκαλία του Λόσκι περί διπλής οικονομίας, σύμφωνα με την οποία η οικονομία του Αγίου Πνεύματος αντιδιαστέλλεται από αυτήν του Υιού, κατά το ότι το Πνεύμα την Πεντηκοστή αναδεικνύει την προσωπική ετερότητα των μελών της Εκκλησίας σε αντίθεση από τον Υιό, που θεμελιώνει την ενότητα (βλ. κριτική παρουσίαση της άποψης αυτής στο βιβλίο μου «Ζητήματα Εκκλησιολογίας», Αθήνα 2015). Ακόμα θα μπορούσα να υπενθυμίσω την κριτική που άσκησε ο Δ. Στανιλοάε στον Λόσκι, επειδή αυτός ο τελευταίος προβάλλει μια μονομερή αντίληψη περί αποφατισμού ως «αγνωσίας» του Θεού (D. Staniloae, Théologie ascétique et mystique de l'Église orthodoxe, Paris 2011).

 Όμως το βιβλίο υπήρξε πράγματι σταθμός στα θεολογικά γράμματα, στο μέτρο που κόμισε μια νέα αναζωογονητική αύρα σε μια ακαδημαϊκή θεολογία αιχμάλωτη στα σχολαστικά σχήματα της δυτικής θεολογικής παράδοσης. Η προσπάθεια εξάλλου του Λόσκι να αφουγκραστεί πιστά τους Ορθόδοξους Πατέρες είναι ειλικρινής και ο τρόπος με τον οποίο επιχειρεί να «μεταφράσει» τη διδασκαλία τους σε σύγχρονα συμφραζόμενα δεν είναι απορριπτέος άνευ ετέρου, παρά τις επί μέρους ενστάσεις που θα μπορούσε κανείς σήμερα να εγείρει. Ας σημειωθεί στη συνάφεια αυτή ότι ο Λόσκι εκπόνησε και μία συνοπτικότατη έκθεση της δογματικής θεολογίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία δεν έχει κυκλοφορήσει στα Ελληνικά.

 Εδώ οφείλω να αναφέρω δύο ακόμα βιβλία, μεταφρασμένα στα ελληνικά, τα οποία συγκεντρώνουν εκλεκτά θεολογικά μελετήματα του Βλ. Λόσκι.

Το πρώτο έχει τον τίτλο Ἡ θέα τοῦ Θεοῦ, εκδόθηκε στην Θεσσαλονίκη από τον εκδοτικό οίκο Ρηγόπουλου, και αποτελεί συλλογή δοκιμίων ενιαίας θεματολογίας που ισοδυναμεί με ιστορικοδογματική παρουσίαση της ορθόδοξης ησυχαστικής διδασκαλίας περί της οράσεως του θείου φωτός. Το βιβλίο εκδόθηκε πρωτοτύπως στα Γαλλικά και προέκυψε από μια σειρά διαλέξεων που  Λόσκι εκλήθη να δώσει στην παρισινή Πρακτική Σχολή Ανωτέρων Σπουδών κατά την περίοδο 1945-46.

Ο Αγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς

Το δεύτερο βιβλίο επιγράφεται Κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν Θεοῦ, εκδόθηκε ομοίως από τον εκδοτικό οίκο Ρηγόπουλου στη συμπρωτεύουσα και περιλαμβάνει, ανάμεσα σε άλλα, το σημαντικό μελέτημά του «Ὁ ἀποφατισμός καὶ ἡ τριαδικὴ Θεολογία». Σε αυτό ο συγγραφέας εξετάζει με απαράμιλλη κυριαρχία επί του πηγαίου υλικού και θεολογική οξυδέρκεια τη διαφορά μεταξύ Κλήμεντος Αλεξανδρέως και Αρεοπαγιτικών ως προς το ζήτημα της αποφατικής οδού θεολογίας, για να καταλήξει στο τεκμηριωμένο συμπέρασμα ότι ο αποφατισμός των Αρεοπαγιτικών υπερβαίνει την πλατωνική απόλυτη ταύτιση του Ενός με το Είναι, διανοίγοντας έτσι την οδό της μυστικής ενώσεως μετά του εν Τριάδι ενός Θεού, ο Οποίος ως επέκεινα κάθε καταφάσεως αλλά και αποφάσεως βρίσκεται και επέκεινα της αντίθεσης μεταξύ υπερβατικού και ενδοκοσμικού, γνώσης και αγνωσίας. Στον τόμο βρίσκει κανείς ακόμη σημαντικότατα κείμενα για την παλαμική θεολογία του θείου φωτός, για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος στην ορθόδοξη Παράδοση, για τη θεολογία του προσώπου, και των ιερών εικόνων. Περαιτέρω ξεχωρίζω το σημαντικό και ταυτόχρονα «προκλητικό» μελέτημα για την καθολικότητα της Εκκλησίας («Περὶ τῆς τρίτης ἰδίοτητος τῆς Ἐκκλησίας»), καθώς και το αφιερωμένο στην Υπεραγία Θεοτόκο δοκίμιό του.

Ο Κύριος διδάσκων τους Ιουδαίους. Μεσοπεντηκοστή

Σε μια εποχή οδυνηρής παγίδευσης της ακαδημαϊκής θεολογίας των Ορθοδόξων στα δυτικά σχολαστικά σχήματα τα έργα του Βλ. Λόσκι πιστοποιούν αφ' ενός το στερεό αγιοπατερικό και βιβλικό υπόβαθρό του (μελετούσε συνεχώς τους αγίους Πατέρες και την Αγία Γραφή, την οποία, όπως αναφέρεται, διάβαζε ολόκληρη κατά την περίοδο των νηστειών!) και, αφ' ετέρου, την άρτια φιλοσοφική κατάρτισή του. Επιπλέον τα κείμενά του διακρίνονται για την οξύνοια και τη διεισδυτικότητα με την οποία αναλύει τα επί μέρους θέματα, καθώς και την δύναμη εποπτικής σύλληψής τους. Οι αρετές αυτές σε συνδυασμό με την βαθιά αφοσίωση του Λόσκι στην λειτουργική και μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας, έθεσαν στο έργο του, παρά τις επί μέρους ελλείψεις τους, ανεξίτηλη την σφραγίδα της διαχρονικής εγκυρότητας. Ο Λόσκι ανήκει αδιαμφισβήτητα, μαζί με τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκι και τον π. Ιωάννη Ρωμανίδη, στους κλασικούς της Ορθόδοξης Θεολογίας του 20^ου αιώνα.

Ο Γέρων Σωφρόνιος. 
Υπήρξε μαθητής του Βλ. Λόσκι