Αποτομή κεφαλής Τιμίου Προδρόμου

 Μια πρωτότυπη ερμηνεία από τον Ρενέ Ζιράρ

Είναι νομίζω σε όλους γνωστή η αφήγηση των συνοπτικών Ευαγγελίων σχετικά με το μαρτυρικό τέλος του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου και Βαπτιστού, την αποτομή της τιμίας κάρας του οποίου μνημονεύει η Εκκλησία μας την 29^η Αυγούστου. Αιχμάλωτος στην ανήλιαγη φυλακή του βασιλέως Ηρώδη ο Tίμιος Πρόδρομος τίθεται  στο στόχαστρο ασελγούς νυμφιδίου και της σατανικής μητέρας του, η οποία το μετατρέπει σε σεξουαλικό δέλεαρ του άνδρα της Ηρώδη και δολοφονικό εργαλείο κατά του Βαπτιστή με αφορμή ένα «πάρτι» γενεθλίων του γηράσαντος εν αμαρτίαις ηγεμόνα. Στην ακολουθία του εσπερινού της ημέρας μάλιστα ο ιερός υμνωδός γράφει:

«Γενεθλίων τελουμένων, τοῦ ἀναιδεστάτου Ἡρώδου, τῆς ἀσελγοῦς ὀρχηστρίδος, ἐπληροῦτο ἡ διάθεσις τοῦ ὅρκου, τοῦ γὰρ Προδρόμου ἡ κεφαλὴ ἀποτμηθεῖσα, ὡς ὀψώνιον ἐφέρετο, ἐπὶ πίνακι τοῖς ἀνακειμένοις, ὢ συμποσίου μισητοῦ, ἀνοσιουργήματος καὶ μιαιφονίας πλήρους!» (Δοξαστικό στιχηρών του εσπερινού της 29^ης Αυγούστου).

Με την σύντομη αυτή γραφή πρόθεσή μου είναι να φέρω σε επαφή τους αναγνώστες μου με μια μεγαλοφυή ανάλυση των σχετικών ευαγγελικών περικοπών, στην οποία προέβη ο διεθνούς φήμης κοινωνικός ανθρωπολόγος και ιστορικός της λογοτεχνίας Ρενέ Ζιράρ, ο οποίος παρουσιάζει το γενέθλιο συμπόσιο του Ηρώδη ως ένα συγκεκαλυμμένα θυσιαστικό τελετουργικό (όμοια όπως τα αντίστοιχα των παγανιστικών λαών της υφηλίου), κατάληξη του οποίου ήταν η ομόθυμη βία εναντίον ενός αθώου θύματος, του Τιμίου Προδρόμου. Κινητήριος μοχλός αυτής της κλιμακούμενης θυσιαστικής κρίσης, καθώς και της λύσης της, είναι ένα πλέγμα αλληλομιμούμενων και ταυτόχρονα αλληλοσυγκρουομένων επιθυμιών. Τα μέλη της περιδινούμενης  από τη μιμητική κρίση κοινότητας είναι έρμαια των επιθυμιών τους, οι οποίες ετεροκαθορίζονται ως βαθύτατα μιμητικές. Αποτέλεσμα είναι η ενεργοποίηση ενός θυματοποιού μηχανισμού λύσης της κρίσης, που από μια στιγμή και πέρα άγεται προς εκείνη τη βίαιη λύση που ο Ζιράρ διαβλέπει πίσω από όλες τις θυσιαστικές τελετουργίες ως πρότυπό τους και ορίζει ως ιδρυτικό γεγονός ή καταγωγική αρχή όλων παγανιστικών θρησκευτικών και πολιτισμικών θεσμίσεων: το συλλογικό φόνο του αθώου θύματος.

Ο Γάλλος Ρενέ Ζιράρ (1926) δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ της Καλιφόρνιας και έγινε διεθνώς γνωστός για την ανθρωπολογική θεωρία του για τον μιμητικό χαρακτήρα της ανθρώπινης επιθυμίας και το μηχανισμό του εξιλαστηρίου θύματος. Με τη βοήθειά τους προχώρησε στην άρθρωση μιας ολιστικής θεωρίας περί γενέσεως και λειτουργίας του θρησκευτικού φαινομένου αλλά και εν γένει του ανθρώπινου πολιτισμού. Την θεωρία αυτή ανέπτυξε εξελικτικά σε μια σειρά σημαντικότατων μελετημάτων, αρχής γενομένης με το βιβλίο - σταθμός: La Violance et le Sacré (Η βία και το ιερό, Paris 1972) και συνόψισε σε ένα πρόσφατο μελέτημά του με τον τίτλο L’ origine de la culture (Η καταγωγή του πολιτισμού, Paris 2004). Στο έργο του αναλύονται οξυδερκώς υπό τη σκοπιά των ως άνω θεωριών και σε κριτική αντιπαράθεση με την φροϋδική ψυχανάλυση, τον στρωσικό δομισμό, και την μοντέρνα αντιεθνοκεντρική εθνολογία, ένα πλήθος μυθολογικών διηγήσεων από διάφορους πολιτισμούς, η αρχαία ελληνική τραγωδία, σύγχρονα λογοτεχνικά και φιλοσοφικά κείμενα, όπως του Σαίξπηρ, του Νίτσε, του Ντοστοϊέφσκι ή του Καμύ και βέβαια η Π.Δ. και τα Ευαγγέλια. 

Καθοριστική υπήρξε επίσης η συμβολή του Ζιράρ στην επανανάγνωση του ανθρωπολογικού μηνύματος των Ευαγγελίων. Σε αντίθεση με τις κρατούσες τάσεις υποτίμησης ή και παντελούς περιφρόνησης της αγιογραφικής μαρτυρίας ο Ζιράρ αναδεικνύει μέσα από ενδελεχείς αναλύσεις και μεγαλοφυείς συγκρίσεις των παλαιοδιαθηκικών διηγήσεων και ιδίως των τεσσάρων Ευαγγελίων την ανωτερότητα της  χριστιανικής αποκάλυψης έναντι των μυθολογικών παραδόσεων, με τις οποίες μόνον επιφανειακά παρουσιάζουν ομοιότητες τα βιβλικά κείμενα. Ο Ζιράρ εντοπίζει και αναδεικνύει τη θεμελιώδη απόκλιση των Ευαγγελίων και της Αγίας Γραφής έναντι των μύθων: Σε αντίθεση με αυτούς του τελευταίους, ο βιβλικός λόγος δεν δομείται υπόρρητα από τον μηχανισμό της συλλογικής βίας που λύνεται καθώς πολώνεται ομόθυμα εναντίον του αθώου θύματος· τουναντίον τα Ευαγγέλια περιγράφουν, αποκαλύπτουν και εν τέλει καταγγέλλουν τον θυματοποιό μηχανισμό και το ψεύδος της «ιερής» βίας που λειτουργεί στον παγανισμό ως θεογονική μήτρα, διακηρύσσοντας την αθωότητα του φονευθέντος θύματος και την απάτη όλων των παγανιστικών θεών, δηλ. των θυματοκρατικών θεοτήτων του ανθρώπινου πολιτισμού, ο οποίος για τον Ζιράρ, είναι ο καϊνικός πολιτισμός της αδελφοκτόνου βίας.

Ιδιαίτερη σπουδαιότητα για μας τους Ορθοδόξους έχει το γεγονός ότι ο Ζιράρ, αφού επανανάγνωσε την αφήγηση του κυριακού Πάθους στα Ευαγγέλια υπό το πρίσμα της βασικής ενόρασης του θυματοκρατικού μηχανισμού, οδηγήθηκε, αν και Ρωμαιοκαθολικός, στην απόρριψη της ανσέλμειας θεωρίας περί ικανοποίησης της θείας δικαιοσύνης από τον Σταυρό του Χριστού. Στην συνάφεια αυτή ανακαλύπτει ως περισσότερο σύμφωνη με το ευαγγελικό πνεύμα την σχετική διδασκαλία των ανατολικών Πατέρων, όπως του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, η οποία αρνείται να εμπλέξει στις βίαιες και αντεκδικητικές ανθρώπινες αντιπαραθέσεις τον Θεό και Πατέρα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού.

Την ερμηνεία του Ζιράρ στις ευαγγελικές περικοπές για την αποτομή της κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου μπορεί να την βρει κανείς στο βιβλίο του: Le bouc emissaire (Το εξιλαστήριο θύμα), Παρίσι 1982. Εγώ χρησιμοποίησα την αγγλική έκδοση, The Scapegoat (μτφρ. από τα γαλλικά: Y. Freccero), The John Hopkins University Press, Βαλτιμόρη 1986, 125-148.